1 - Cuộc sống không cần tiền
Năm 1968 đi thực tập ở Bắc Cạn, bản Khau Ca. Bản ấy nằm bên thượng nguồn sông Cầu. Tôi ở trọ một gia đình người Tày, hai ông bà, 6 anh con giai, 6 nàng dâu, 18 đứa cháu dưới một mái nhà sàn.
Tối tối, một bên là ông bố với con út, bên kia là 5 anh con giai om sòm xúm quanh bàn cờ tướng dưới ngọn đèn dầu tù mù. Tiếng chát chát vồ quân đối phương, tiếng mách nước ồn ào làm rung rinh cả căn nhà, nhộn nhạo một góc rừng. Các nàng dâu xong bữa cơm có đến bốn năm mâm rải dài giữa nhà hối hả thu bát đĩa rửa, sau đó đi lật mặt đám trẻ ngủ lăn lóc trên sàn nhận mặt con rồi đưa về ngăn buồng vợ chồng mình.
Sáu cô dâu đều quần áo chàm như nhau, chỉ khác già trẻ hơn nhau một tí! Cô thì săn sóc đàn trâu, cô hái rau rừng, cô chăm vườn ngô và vườn rau cạnh ao. Con giai anh hàng ngày vác chài xuống sông đánh cá, người lên rừng chặt cây hái củi, kiếm mật ong và có khi vác súng kíp đi săn. Có vẻ chuyên môn hóa cao cho mỗi người.
Ở đấy hàng tháng trời, không thấy so bì tị nạnh trong nhà. Sáu cặp vợ chồng như những con ong thợ mỗi người mỗi việc như mặc định. Cuộc sống bình dị thế, đúng là chẳng có gì để nảy sinh mâu thuẫn. Cán bộ còn có tí tem phiếu còn dân tự cấp tự túc, đến vải cũng trồng bông dệt lấy, họ tiết chế tối đa các nhu cầu. Mà cũng có biết cần gì mà đòi hỏi. Thấy họ rất ít đi chợ, gia đình tự trang bị đủ mọi thứ.
Họ cũng rất ít tiêu tiền. Vật dụng càng bền càng tốt, sắm sanh cái mới rất ít, kể cả công cụ lao động như con dao cái hái cái cày cái bừa rất ít khi hỏng. Dao thép tốt dùng dăm năm chưa phải thay. Họ sống bình dị, bình chân như vại giữa vùng thâm sơn cùng cốc. Chiến tranh là tiếng ì ầm máy bay đôi lúc vọt qua bầu trời phun làn khói trắng. Không có bom rơi đạn nổ suốt thời gian miền Bắc bị Mĩ đánh phá bằng không quân.
Họ không có tiền, không thấy nói chuyện tiền. Hình như tiền đứng ngoài đời sống của họ.Trong mắt tôi, họ có cuộc sống bình yên, mức độ nào đó có thể coi là hạnh phúc. Vâng, rất hạnh phúc!
Cũng nhiều gia đình nhân khẩu ít hơn nhưng cuộc sống đều như thế, như cầu vật chất và tinh thần thật sự là giản đơn. Bây giờ nhiều khi người phố phường nghe nói thế nghĩ họ khổ. Đó là nghĩ hộ thôi, người ta chỉ thấy khổ khi nhu cầu không được đáp ứng. Nhưng không có nhu cầu thì sao thấy khổ được.
Ấy cũng là thời đồng tiền vô cùng hiếm hoi và giá trị. Lương đại học 64 đồng, lương trung cấp 45 đồng. Một năm mấy sào đất màu trồng cà chua bắp cải su hào rau diếp đến hành hẹ, rau muống, bố mẹ tôi chỉ dành dụm được chừng bốn trăm đồng.
Thời ấy, nghe cán bộ tuyên huấn nói vàng rồi đây chỉ để làm gạch lót đường.Chủ nghĩa xã hội dư thừa của cải, cần vàng làm gì. Dân làng chẳng ai biết đến vàng bao giờ. Đám cưới nhà gái thách đôi khuyên tai vài chục đồng lo méo mặt. Nhưng nghe vàng đem làm gạch lót đường cũng tin là thật.
Không tiền nhưng cuộc sống thật hồn nhiên. Làng xóm yên bình tình nghĩa.
2- Đồng tiền đang xốc xáo núi rừng
Gần nửa thế kỉ đất nước có nhiều đổi khác.
Chưa một lần quay lại Khau Ca sau đợt thực tập ấy, nhưng cách đây mấy tuần tôi lại lên núi, qua vùng rừng Bá Thước, Thanh Hóa, ghé vào bản Thái đen bên đường. Những ngôi nhà sàn đẹp, hàng cột nhà cứng cỏi thẫm màu thời gian bóng lên. Bản thật đẹp dưới bóng hàng cọ già. Nhà người Thái đen làm sát nhau nên trông ấm áp hơn bản Tày. Hỏi chuyện bác Lò Văn La ông bảo người ở đây đi nhiều lắm rồi, đến vài chục hộ đấy! Vào Nam làm ăn. Tôi bảo: trông bản này đẹp mà bác. Ruộng nương màu mỡ, nước nôi dư thừa sao bỏ đi? À, nếu nói cái ăn thì ở đây không đói. Nhưng không biết làm gì ra tiền. Vào Gia Lai làm cây điều, cây tiêu mới có tiền chú ơi.
Đất nước có thị trường lưu thông hàng hóa và đồng tiền luân chuyển linh hoạt sẽ đẻ ra các nhu cầu tiêu dùng mà thị trường mời gọi. Bây giờ thì núi rừng xốc xáo lên rồi. Nhiều nơi dân di cư là để kiếm tiền chứ không đơn thuần kiếm ăn. Đất nước giờ rộn lên chuyện kiếm tiền. Xuất khẩu lao động để kiếm tiền, nhà nước khai thác nguyên liệu thô xuất khẩu cũng là kiếm tiền, rừng bị phá cũng là kiếm tiền, xin cho cũng là kiếm tiền và tham nhũng là cách kiếm tiền phổ biến của giới quyền lực. Đám mạt hạng của xã hội trộm cắp cướp giật cũng để kiếm tiền rồi cuối cùng tội ác, giết người, đâm thuê chém mướn, tạt a xít của đám choai mới lớn cũng là làm thuê kiếm tiền.
Kiếm tiền là sự năng động đáng khích lệ nhưng cũng phải trong sự kiểm soát chặt chẽ của pháp luật. Mọi thứ giờ vung vít làm xã hội bấn loạn vì thiếu kiếm soát. Không kiểm soát được thì sự kiếm tiền sớm thành tai họa!