Đội Thanh niên xung phong (TNXP) công tác Trung ương đầu tiên gồm 3 Liên phân đội với 225 cán bộ, đội viên do đồng chí Vương Bích Vượng - ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đoàn làm Đội trưởng.
Đầu tháng 8/1950, Đội TNXP công tác Trung ương xuất quân phục vụ Chiến dịch Biên giới, đã lập công xuất sắc, được Bác Hồ gửi thư khen, được Đại tướng Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp tuyên dương: “Đội TNXP công tác đã nêu cao tinh thần tích cực xung phong, triệt để tuân theo kỷ luật chiến trường, tổ chức chặt chẽ, gương mẫu trong mọi nhiệm vụ…”
Ngày 20/3/1951, Bác Hồ đến thăm đơn vị Liên phân đội 312 làm nhiệm vụ tại cầu Nà Cù, thôn Nà Cù, xã Cẩm Giàng, huyện Bạch Thông, tỉnh Bắc Cạn và đọc tặng 4 câu thơ:
“Không có việc gì khó
Chỉ sợ lòng không bền
Đào núi và lấp biển
Quyết chí ắt làm nên”
Bốn câu thơ là lời giáo huấn, là phương hướng tư tưởng và hành động cho lực lượng TNXP và thế hệ trẻ Việt Nam.
Từ kinh nghiệm hoạt động của Đội TNXP công tác Trung ương, Trung ương Đoàn đã thống nhất với Tổng Cục cung cấp tăng cường phát triển các Đội TNXP ở các địa phương để phục vụ kháng chiến. Chỉ trong một thời gian ngắn ở các địa phương đã tổ chức các Đội TNXP công tác ở khu, tỉnh, thành, huyện, xã phục vụ công tác kháng chiến ở địa phương,
Bước vào Đông Xuân 1953-1954, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp chuyển sang giai đoạn mới. Thực hiện tư tưởng chỉ đạo của Bác Hồ “Kháng chiến càng tiến tới, công việc ngày càng nhiều, chúng ta cần củng cố và phát triển Đội TNXP để đảm bảo thêm công việc kháng chiến và đào tạo cán bộ sau này”. Ngày 26/3/1953, Đội TNXP kiểu mẫu được thành lập để cùng Đội TNXP công tác Trung ương thực hiện nhiệm vụ trên. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, cuối tháng 12/1953, hai Đội TNXP công tác Trung ương và Đội TNXP kiểu mẫu hợp nhất, thành lập Đoàn TNXP Trung ương (Đoàn XP), do đồng chí Vũ Kỳ - thư ký của Bác làm Đoàn trưởng.
Ngày 6/12/1953, Bộ Chính trị quyết định mở Chiến dịch Điện Biên Phủ, Đoàn TNXP Trung ương được giao nhiệm vụ tập trung toàn lực lượng phục vụ Chiến dịch. Lực lượng TNXP đã mở hàng chục km đường, vận chuyển hàng ngàn tấn quân trang, cứu được nhiều xe đạn pháo khi bị máy bay địch vây đánh, rà phá trên 1.000 quả bom mìn, cứu thương và vận chuyển hàng trăm thương binh, bộ đội hy sinh trên chiến trường. Vượt qua nhiều gian lao, thử thách, Đoàn XP đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, góp phần bảo vệ an toàn các cơ quan đầu não Trung ương, tham gia xây dựng các tuyến đường huyết mạch và vận chuyển hàng hóa phục vụ chiến đấu.
Thực hiện chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về tổ chức Lực lượng thanh niên xung phong chống Mỹ cứu nước, từ phong trào “Ba sẵn sàng” và “Năm xung phong” của Đoàn thanh niên lao động Việt Nam, đã có trên 28 vạn nam nữ thanh niên tình nguyện tham gia Lực lượng thanh niên xung phong chống Mỹ cứu nước, tiếp bước cha anh lên đường với quyết tâm “Xẻ dọc Trường sơn đi cứu nước”, “Tất cả để đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”.
- Ở Miền Bắc và trên mặt trận đường Trường Sơn, với tinh thần “Ba sẵn sàng”, Lực lượng TNXP chống Mỹ cứu nước tập trung với trên 14 vạn cán bộ chiến sĩ, đã có mặt trên khắp mọi tuyến đường ra trận, hăng hái chiến đấu, lao động sáng tạo, học tập, rèn luyện, sẵn sàng hy sinh anh dũng hoàn thành xuất sắc các nhiệm vụ: mở đường chiến lược; vận chuyển quân trang; trực chiến, chốt giữ những trọng điểm địch đánh phá ác liệt, san lấp hố bom, sửa chữa cầu đường, tháo gỡ bom mìn, hướng dẫn xe đi và chiến đấu đảm bảo mạch máu giao thông thông suốt trong mọi tình huống, góp phần quan trọng đánh thắng cuộc chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, giải phóng miền Nam thống nhất đất nước.
- Trên mặt trận chiến trường miền Nam, với tinh thần “Năm xung phong”, Tổng đội TNXP giải phóng miền Nam đã anh dũng kiên cường cùng bộ đội trên các chiến trường tham gia chiến đấu, phục vụ chiến dấu, vận tải vũ khí, đạn dược, lương thực, vận chuyển thương binh, rà phá bom mìn.
Ngày 20/4/1965 đơn vị TNXP giải phóng đầu tiên được thành lập. Bước đầu có 108 cán bộ, đội viên, sau phát triển lên gần 5.000 người, phục vụ các Sư đoàn bộ đội chủ lực và hậu cần cho Miền Đông Nam Bộ, đồng thời thành lập đơn vị TNXP tập trung với gần 5.000 người, phục vụ bộ đội ở Khu, tỉnh; nhiều nơi phát triển TNXP huyện, xã thành “Thanh niên xung phong cơ sở”. Dần dần lực lượng hùng hậu lên đến 4,5 vạn nam, nữ, cán bộ, đội viên tham gia phục vụ các chiến trường. TNXP đã kề vai sát cánh cùng bộ đội trên các địa bàn trọng điểm ác liệt như: Miền Đông Nam Bộ, Miền Tây Nam Bộ, , Tây Ninh, đường 1C; chiến dịch Phước Long, Sông Bé; Núi Thành (Quảng Nam), chiến dịch Quảng Đà, Liên Khu V. Riêng tuyến đường 1C suốt trong 9 năm, Liên đội I đã gan dạ, dũng cảm chiến đấu vượt qua bom đạn dể vận chuyển 10.000 tấn quân trang, vũ khí; tiếp nhận về Đất Mũi 1 vạn quân; phối hợp với quân chủ lực bắn rơi hàng 100 máy bay, diệt 50 xe tăng địch, diệt hàng ngàn tên Mỹ, nguỵ; giữ vững huyết mạch từ Quân khu 9 về Trung ương cục Miền Nam.
Tháng 5/1975, nhà cầm quyền Pônpốt Campuchia phát động cuộc chiến tranh xâm lược biên giới Tây Nam và vào tháng 02 năm 1979 nhà cầm quyền Trung Quốc xua quân đánh chiếm các tỉnh biên giới phía Bắc của Tổ quốc, chúng đốt phá làng mạc, phố phường, giết hại giã man dân thường vô tội, đất nước chưa lành vết thương chiến tranh, quân dân ta lại bước vào cuộc chiến cam go ác liệt kéo dài . Trên 5 vạn nam nữ TNXP cả nước đã tiếp bước cha anh lên đường phục vụ cuộc chiến tranh bảo vệ biên cương Tổ quốc. Trong đã có gần 13 ngàn TNXP tham gia phục vụ cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới Tây Nam và làm nhiệm vụ quốc tế ở Campuchia (5/1975 - 8/1988) và trên 36 ngàn TNXP phục vụ cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới phía Bắc (2/1979 – 12/1988).
Lực lượng TNXP thamgia chiến tranh bảo vệ Tổ quốc và làm nhiệm vụ quốc tế đã hoàn thành xuất sắc các nhiệm vụ: phục vụ chiến đấu và tham gia chiến đấu trên các chiến trường; xây dựng và củng cố chính quyền, các đoàn thể quân chúng; xây dựng phòng tuyến phòng thủ; lao động sản xuất và bảo vệ, xây dựng cơ sở hạ tầng kinh tế - xã hội, giúp nhân dân ổn định sản xuát, cuộc sống, giữ gìn trật tự, an ninh xã hội các địa phương trên địa bàn biên giới và nước Campuchia, điển hình là Lực lượng TNXP thành phố Hồ Chí Minh.
Lực lượng TNXP thành phố Hồ Chí Minh đã huy động trên10.000 lượt TNXP tham gia phục vụ chiến đấu và chiến đấu trên các phòng tuyến, vừa làm nhiệm vụ hậu cần, công binh, tải thương vừa trực tiếp chiến đấu chống địch bao vây, phục kích. Trong đó, lực lượng thường trực luôn có mặt từ 3.000 đến 5.000 cán bộ đội viên tham gia đánh địch 96 trận; diệt 1.200 tên; bắt sống 208 tên; truy kích 159 lần; phá hủy 01 súng cối 60ly, 01 súng B40; thu 258 súng, 232 đạn B40, cối 60 ly và B41, 3 máy truyền tin và nhiều tài liệu quan trọng khác; các đơn vị thanh niên xung phong đã tham gia bốc xếp trên 01 triệu tấn hàng hóa; đào đắp 10.000m3 đất đá xây dựng các tuyến đường giao thông dài 521km; phát quang 340.000m2 rừng mở đường hành quân bộ; sửa chữa 1.283 km đường; bắc 86 cầu; làm 20 ngầm, 14 cống, 3 bến phà; bốc dỡ, vận chuyển trên 260.000 tấn hàng quân sự, chuyển hơn 2.700 thương binh, hiến 6.200 cc máu cứu đồng đội và nhân dân. Thanh niên xung phong đã phối hợp với các đơn vị bộ đội giúp chính quyền Campuchia xây dựng mới và sửa chữa 18 trường học, dọn dẹp về sinh, giữ vững an ninh trật tự 42 thành phố, thị trấn, 140 phum sóc; xây dựng và sửa chữa 512 km đường bộ, giúp đỡ 25.000 người dân Campuchia ổn định nơi ở, phát triển sản xuất; tổ chức học tập, cải tạo cho hàng nghìn binh lính quân Pônpốt.
Đại thắng mùa Xuân năm 1975 mở ra một trang sử mới, Tổ quốc Việt Nam hoàn toàn độc lập thống nhất, cả nước bước vào công cuộc xây dựng lại đất nước “Đàng hoàng hơn, to đẹp hơn” như lời dạy của Bác Hồ kính yêu. Tiếp tục phát huy truyền thống vẻ vang trong kháng chiến, thi đua thực hiện phong trào “Ba xung kích làm chủ tập thể” “Thanh niên lập nghiệp, tuổi trẻ giữ nước”, “5 xung kích, 4 đồng hành”, “Thanh niên tình nguyện, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”, “Tuổi trẻ sáng tạo”, “Tuổi trẻ xung kích bảo vệ Tổ quốc” của Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, lực lượng TNXP các tỉnh, thành phố miền Nam, Đông Nam bộ, miền Trung, Tây Nguyên và miền Bắc, với trên 20 vạn Thanh niên xung phong tình nguyện lên đường có mặt trên những tuyến đầu gian khó nhất, những nơi hoang tàn đổ nát do chiến tranh phá hoại và các vùng đặc biệt khó khăn, biên giới, hải đảo thực hiện các nhiệm vụ khắc phục hậu quả sau chiến tranh, rà phá bom mìn, làm sạch môi trường, khai hoang, phục hóa, làm hồ thủy điện, thủy lợi, phát triển giao thông, sắp xếp ổn định dân cư gắn với việc giáo dục, dạy nghề và giải quyết việc làm cho thanh niên và các đối tượng khác; làm nhiệm vụ công ích, giải quyết những vấn đề cấp bách khó khăn tham gia thực hiện các chương trình phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ an ninh quốc phòng xây dựng đất nước.
Trong thời kỳ đổi mới (từ năm 1986 đến nay), đất nước bước vào thời kỳ hội nhập, mở ra nhiều cơ hội và thách thức mới cho các thế hệ thanh niên không ngừng học tập, lao động sáng tạo, đóng góp tích cực vào sự nghiệp xây dựng, phát triển kinh tế xã hội và bảo vệ Tổ quốc.
Cùng với sự phát triển ngày càng lớn mạnh của đất nước, bên cạnh đó còn nhiều địa phương, đặc biệt là khu vực miền núi, biên giới hải đảo, vùng sâu vùng xa có điều kiện kinh tế xã hội khó khăn; tốc độ đô thị hóa còn xuất hiện những hệ lụy tác động ảnh hưởng xấu đến xã hội, tình trạng ô nhiễm môi trường, trật tự đô thị và các tai tệ nạn là nỗi bức xúc của nhều địa phương.
Tổ chức Thanh niên xung phong tại các địa phương tiếp tục được củng cố, chuyển đổi các mô hình hoạt động cho phù hợp với gai đoạn lịch sử để ngày càng phát huy tính chủ động, sáng tạo, vượt khó, đóng góp tích cực công sức, trí tuệ xây dựng và phát triển các mô hình kinh tế gắn với an ninh quốc phòng, tạo mô hình điểm để người dân và thanh niên tại các địa phương được tham gia, học tập kinh nghiệm và làm theo.
Trong gần 20 năm qua, dưới sự chỉ đạo của Ban Bí thư Trung ương Đoàn, Ban chỉ huy Lực lượng TNXP Trung ương đã triển khai thực hiện 31 dự án xây dựng Làng thanh niên lập nghiệp và Khu kinh tế TNXP (ở dọc đường Hồ Chí Minh, biên giới phía Bắc, miền Trung, Tây nguyên và vùng đặc biệt khó khăn), 09 dự án phát triển thuỷ sản ở các xã nghèo ven biển; 3 Đề án xây dựng 1.365 cầu nông thôn tại các xã đặc biệt khó khăn thuộc 41 tỉnh Đồng bằng Sông Cửu long, miền núi phía Bắc, miền Trung, Tây Nguyên, góp phần thúc đẩy công cuộc xóa đói, giảm nghèo ở các xã đặc biệt khó khăn; 06 dự án Đảo thanh niên tại đảo Bạch Long Vĩ (Hải Phòng) và Cồn Cỏ (Quảng Trị), Đảo Trần (Quảng Ninh), Cù Lao Xanh (Bình Định), Hòn Chuối (Cà Mau) và Thổ Chu (Kiên Giang).
Các dự án do Lực lượng TNXP Trung ương đảm nhận được triển khai thực hiện có hiệu quả, góp phần quan trọng trong công cuộc xóa đói giảm nghèo, xây dựng nông thôn mới, tạo động lực cho phát triển kinh tế ở những vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo. Đã có nhiều tập thể cá nhân được Thủ tướng Chính phủ tặng Bằng khen.