Là một chuyên gia nghiên cứu tâm linh lâu năm, ông có thể cho biết Tết Hàn Thực xuất phát từ điển tích nào?
Đời Xuân Thu, vua Tấn Văn Công nước Tấn (697 TCN - 628 TCN), gặp loạn nên phải bỏ nước lưu vong 19 năm. Bấy giờ, có một hiền sĩ trung thành tên là Giới Tử Thôi theo phò vua Tấn Văn Công trong vòng 19 năm trời, cùng nhau nếm mật nằm gai, khổ luyện thành tài, không quản gian truân. Có lần, trên đường lánh nạn, lương thực cạn kiệt, Giới Tử Thôi phải lén cắt một miếng thịt đùi của mình nấu lên dâng vua. Vua ăn xong, hỏi ra mới biết sự tình, từ đó đem lòng cảm kích vô cùng.
TS.KTS Vũ Thế Khanh.
Về sau, Tấn Văn Công giành lại được ngôi vương, phong thưởng rất hậu cho những người có công nhưng lại quên mất Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi không kêu ca oán giận gì, mà lẳng lặng về nhà đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Tấn Văn Công về sau nhớ ra, cho người đi tìm Giới Tử Thôi về để trọng thưởng. Nhưng vì là người không tham danh vọng, nên Giới Tử Thôi nhất quyết ở ẩn trong rừng mà không quay về lĩnh thưởng.
Khi triệu về không được, Tấn Văn Công nghĩ rằng chỉ có cách đốt khu rừng đó để ép Giới Tử Thôi buộc lòng phải chạy về. Không ngờ Giới Tử Thôi vẫn khí khái, quyết chí không chịu về triều kiến Tấn Văn Công, hai mẹ con cùng ôm một gốc cây chịu chết cháy trong rừng.
Tấn Văn Công vô cùng đau lòng, thương xót, ân hận vì đã dùng hình thức cường bạo để đối xử với hiền nhân nên chặt cái gốc cây cháy dở mà Giới Tử Thôi đã ôm khi tuẫn tiết về đẽo thành đôi guốc. Hàng ngày luôn tâm sự với đôi guốc và thường kêu “túc hạ, túc hạ” đồng thời cho lập miếu thờ và hạ lệnh trong dân gian phải để tang 3 ngày (quốc tang) và trong 3 ngày đó phải kiêng đốt lửa (kỵ lửa), chỉ ăn đồ nguội nấu sẵn từ hôm trước để tưởng niệm Giới Tử Thôi. Cũng từ đó, ngày mùng 3/3 đến ngày 5/3 âm lịch hằng năm được coi là Tết Hàn Thực. Theo nghĩa chữ Hán, "Hàn" là lạnh, "thực" là ăn. Tết Hàn thực có ý nghĩa là ngày Tết ăn đồ lạnh.
Tết Hàn Thực xuất phát từ một điển tích của Trung Hoa.
Vậy đâu là sự khác biệt giữa tết Hàn Thực của Việt Nam so với Tết Hàn Thực của Trung Quốc?
Khi nước ta bị hàng nghìn năm Bắc thuộc, thì đương nhiên nền văn hóa cũng bị lệ thuộc và du nhập, trong đó có lễ “Tết Hàn Thực”. Mặc dù có nguồn gốc từ Trung Quốc cổ đại, nhưng Tết Hàn thực của người Việt không phải để tưởng nhớ đến Giới Tử Thôi, mà mang ý nghĩa hoàn toàn khác.
Ở Trung Quốc, người ta chỉ cần nghi thức “cấm lửa “ là chủ yếu, còn thức ăn đương nhiên là những món “đồ nguội” do không được nổi lửa đun nấu. Còn ở Việt Nam, cùng ngày tết ấy, người ta lại khấn thờ trời đất, thần linh và gia tiên tiền tổ. Các đồ cúng tượng trưng cho lễ nghi truyền thống, đó là trầu cau rồi bánh trôi, bánh chay (tượng trưng cho trời đất, thần linh và tổ tiên, thân quyến), có mâm hoa quả nhiều màu sắc (thường từ 5 đến 7 màu), có ngọn đèn, chén nước trong, hương, hoa,...
Với người Việt, Tết Hàn Thực còn có tên gọi là Tết bánh trôi, bánh chay.
Vì vậy, người Việt Nam thường goi tết 3/3 là Tết bánh trôi bánh chay. Và cũng trong dịp này, dù ai đi đâu, ở đâu đến ngày này cũng cố gắng về với gia đình để đi tảo mộ, cùng nhau ngồi bên mâm cơm sum họp. Tết bánh trôi bánh chay là một ngày lễ quan trọng ở nhiều tỉnh thuộc đồng bằng Bắc Bộ.
Nhiều người cho rằng Tết Hàn Thực và Tết Thanh Minh là một. Điều này có đúng không, thưa ông?
Mặc dù có những năm Tết Thanh Minh trùng với tết Hàn Thực (vào ngày 3/3) nhưng Tết Hàn Thực và Tết Thanh Minh là 2 ngày lễ hoàn toàn có ý nghĩa khác nhau.
Tết Thanh Minh thực tế có nguồn gốc từ Trung Quốc, qua quá trình du nhập đã thay đổi cho phù hợp với văn hóa Việt Nam. Tiết Thanh Minh thực chất là một trong 24 tiết hàng năm. Tiết Thanh Minh bắt đầu từ ngày 4 hoặc 5 tháng 4 dương lịch tới 20 hoặc 21 tháng 4 dương lịch. Thanh Minh là âm Hán, dịch nghĩa thì Thanh là trong, Minh là sáng, Tiết Thanh Minh là khoảng thời gian khí trời trong sáng, thanh khiết, bầu trời quang đãng, mới mẻ. Tiết Thanh Minh kéo dài khoảng 15-16 ngày, ngày đầu của tiết Thanh Minh thì người ta chọn làm Tết Thanh Minh.
Về mặt tâm linh, thường người ta sẽ làm gì trong tiết Thanh Minh?
Như vậy, kể từ khi lập xuân đến Tiết Thanh Minh khoảng 60- 61 ngày. Năm nay, ngày đầu của Tiết Thanh Minh rơi vào 4 tháng 4 dương lịch. Bắt đầu từ ngày này, mọi người thường tổ chức lễ tảo mộ du xuân, kết hợp giữa việc cúng lễ tỏ lòng hiếu kính với ông bà tổ tiên.
Tết Thanh Minh là dịp để các gia đình Việt đi tảo mộ và hướng về tổ tiên với tấm lòng thành kính.
Công việc chính của tảo mộ là sửa sang các ngôi mộ của tổ tiên cho sạch sẽ. Người ta mang theo xẻng, cuốc để đắp lại nấm mồ cho đầy đặn, rẫy hết cỏ dại và những cây hoang mọc trùm lên mộ cũng như tránh không để cho các loài động vật hoang dã như rắn, chuột đào hang, làm tổ...
Sau đó, người tảo mộ thắp vài nén hương, hoặc đặt thêm bó hoa cho linh hồn người đã khuất. Trong ngày Thanh minh, khu nghĩa địa trở nên đông đúc và nhộn nhịp. Các cụ già thì lo khấn vái tổ tiên nơi phần mộ. Trẻ em cũng được theo cha mẹ hay ông bà đi tảo mộ, trước là để biết dần những ngôi mộ của gia tiên, sau là để tập cho chúng sự kính trọng tổ tiên qua tục viếng mộ.
Những người quanh năm đi làm ăn xa cũng thường trở về vào dịp này để tảo mộ gia tiên và sum họp với gia đình. Bên cạnh những ngôi mộ được trông nom, chăm sóc cẩn thận, còn có những ngôi mộ vô chủ, không người thăm viếng. Những người đi viếng mộ thường cũng cắm cho các ngôi mộ này một nén hương.
Xin cảm ơn TS.KTS Vũ Thế Khanh!