Có ngày Then về trời?

Lý giải thực trạng này, TS Triệu Thị Kiều Dung chỉ ra một vấn đề: Phần lớn lớp trẻ, kể cả những người có gốc dân tộc miền núi nhưng không biết tiếng dân tộc mình. Vì thế, không thể hiểu được nội dung và giá trị của Then.

Cũng không thể không tính đến những tác động của thời đại. Quan niệm sống, nhu cầu văn hóa tinh thần, sở thích của giới trẻ hôm nay có sự khác biệt rất lớn so với thế hệ ngày trước. Nhà văn Vi Hồng, trong tác phẩm “Sli-Lượn-Ðời sống tinh thần Tày-Nùng” từng viết: “Những trai trẻ, gái tơ người Tày… thấy mặt nhau lần đầu ở ngoài chợ, hay chỉ nhìn hình dáng nhau đi trên đường, đang làm trên nương rẫy, trên đồng ruộng họ đều chào nhau, hỏi thăm nhau bằng sli, lượn. Rất ít khi họ chào nhau bằng những lời nói “cơm nước”. Vì thế số câu lượn “nhiều hơn sao trên trời”, ý tứ những câu lượn cũng nhiều hơn nước chảy”. Nhưng đó là quá khứ, trong nhịp sống hối hả, thanh niên Tày cũng như thanh niên các dân tộc anh em, khi gặp nhau chỉ cúi đầu chào nhau, mỉm cười chào nhau, vẫy tay hoặc nhìn nhau bằng ánh mắt thân thiện… thay cho lời chào. “Thanh niên nam nữ Tày bây giờ gần như không tỏ tình ý nhị bằng Lượn Then nữa”, TS Triệu Thị Kiều Dung bình.

Then Tày đã được những tri thức người Tày, còn gọi là những túc Nho Tày ghi lại bằng chữ Nôm Tày, từ thế kỷ thứ V. Then Tày trong quá khứ từng được đưa vào văn hóa cung đình. “Theo cứ liệu lịch sử năm Nhâm Thìn 1592, Mạc Kính Cung làm lễ đăng quang tại Nam Bình (thủ phủ cũ của Thục Phán- tức Vu Tuyền hoặc Cao Bình), lấy hiệu Càn Thống. Bên cạnh việc chú trọng mở mang kinh tế nông nghiệp, xây dựng thủy lợi, mở mang văn hóa, phát triển giáo dục… ông còn coi trọng đời sống tinh thần của bản thân và các quan lại trong triều. Ðể mua vui chốn cung đình, vua nhà Mạc đã cho thành lập đội nhạc, tập hợp trong dân dã những người biết hát (trong đó có hát Then) và cả những người biết chơi đàn Then để phục vụ cung đình” (TS Triệu Thị Kiều Dung). Nói vậy, để thấy khó khăn không nhỏ của giới trẻ dân tộc Tày hôm nay trong khám phá Then. Ðó không phải là những câu hát nôm na, như người ta vẫn nghĩ về văn học dân gian,  mà Then cũng uyên thâm và đủ độ “sang chảnh”.  Muốn tiếp cận, mở thế giới di sản quí này của dân tộc Tày cần  trang bị kiến thức đầy đủ.  TS Kiều Dung tâm sự : “Bản thân tôi là người dân tộc Tày, sinh ra và lớn lên trên quê hương Cao Bằng. Từ thuở nằm nôi, những làn điệu dân ca dân tộc trong đó có Then Tày đã dìu tôi vào giấc ngủ qua những lời ru ngọt ngào, êm ái của bà, của mẹ. Nhưng quả thực chưa một lần nào tôi được tìm hiểu về Then một cách sâu sắc, toàn diện. Cho đến hôm nay, khi đã có những điều kiện thuận lợi hơn về thời gian, kiến thức và nhất là được sự chỉ bảo tận tình của các nhà văn hóa tiền bối, giàu tâm huyết bảo lưu những giá trị văn hóa của quê hương, tôi mới có cơ hội tìm về di sản Then Tày khám phá và đi tìm câu trả lời: Các thế hệ cha ông đã sáng tạo Then như thế nào? ”. Nhà nghiên cứu trẻ đánh cược, nếu làm cuộc trắc nghiệm nhanh với các bạn trẻ người Tày, chỉ bằng những câu hỏi đơn giản: Then là gì? Then có nguồn gốc từ đâu? Bạn có biết hát Then không? … Chắc chắn số người không thể trả lời những câu hỏi này sẽ chiếm trên 90%. “Ðiều đó nói lên rằng, di sản văn hóa Then Tày (nhất là Then Tày tồn tại trên văn bản) đã và đang bị mai một trầm trọng, nếu không có ngay những giải pháp tích cực thì trong tương lai, di sản Then Tày rất dễ rơi vào tình trạng hoàn toàn bị quên lãng”, TS Triệu Thị Kiều Dung nhận định.