Cách thành phố Lai Châu gần 80km, bản U Ní Chải, xã Dào San - bản duy nhất ở địa phương có dân tộc Hà Nhì đen sinh sống. Toàn bản có 135 hộ dân với 815 nhân khẩu.
Trang phục - nét văn hoá độc đáo nhất của người Hà Nhì đen ở xã Dào San, huyện Phong Thổ (Lai Châu).
Có lẽ khi đặt chân đến bản, ai cũng sẽ ngỡ ngàng và ấn tượng hình ảnh các bà, các chị miệt mài thêu hoa văn cho trang phục dưới hiên nhà.
Theo người dân nơi đây, trang phục là nét văn hoá độc đáo nhất của người Hà Nhì đen được lưu truyền từ đời này sang đời khác.
Chị Chang Da Be chia sẻ, khi còn là thiếu nữ, mình đã được mẹ và bà dạy cho cách thêu thùa, may trang phục truyền thống, làm mũ, yếm. Đến khi lấy chồng mình vẫn luôn duy trì việc thêu, may trang phục. Tuy vất vả, mất nhiều công, nhưng mình rất yêu bộ trang phục của dân tộc. Mỗi năm mình cố gắng làm 2 bộ cho gia đình, người thân.
Thời gian rảnh rỗi phụ nữ Hà Nhì đen thêu thùa dưới hiên nhà.
Cũng như chị Be, chị Sào A Chô cũng biết thêu hoa văn trên trang phục lúc 13 -14 tuổi. Gần 30 năm gắn bó, đôi tay chị thoăn thoắt, thêu đường kim, mũi chỉ đẹp như dệt máy.
Chị Sào A Chô vui vẻ nói, mình yêu và tự hào về văn hoá của người Hà Nhì đen. Mình sẽ truyền dạy lại kinh nghiệm thêu, dệt cho con gái để gìn giữ nét văn hóa không bị mai một.
Đôi bàn tay khéo léo của phụ nữ Hà Nhì đen thêu các họa tiết đều và đẹp như dệt máy.
Bộ trang phục truyền thống của phụ nữ Hà Nhì đen gồm mũ, áo, quần, yếm với nhiều màu sắc tươi sáng như: xanh, đỏ, hồng, tím đan xen với nhau. Hoạ tiết hoa văn chủ yếu được thêu ở phần ngực, viền áo, 2 cánh tay, yếm và ống quần. Đặc biệt, các họa tiết này đa dạng về hình vẽ như tam giác, vòng xoáy ốc và đường kẻ ngang, dọc. Yếm áo có dây bạc nổi bật phía trước và đai thắt bằng len phía sau.
Đặc sắc nhất trong trang phục là chiếc mũ - biểu trưng cho sự đoàn kết, thống nhất của người Hà Nhì đen.
Còn chiếc mũ của phụ nữ bản vùng cao này rất đặc sắc với hàng tóc giả màu nâu, đen tết phía trước. Phía dưới là hàng lắc nhỏ mạ bạc xinh xinh, phía trên trang trí bằng những sợi len sắc màu. Bên phải của mũ có bông hoa to cũng làm từ sợi len một màu. Theo quan niệm người Hà Nhì đen, chiếc mũ được coi là biểu trưng cho sự đoàn kết, thống nhất của các hộ dân trong bản.
Trang phục nữ cầu kỳ bao nhiêu thì trang phục nam lại đơn giản bấy nhiêu. Trên nền áo đen chỉ có hàng cúc ở giữa áo và 2 cánh tay làm điểm nhấn. Họ không mặc thường xuyên như phụ nữ, hầu hết, đàn ông ở bản chỉ mặc trang phục vào ngày tết, lễ hội.
Trang phục nam của người Hà Nhì đen đơn giản hơn nhiều so với nữ.
Ngoài trang phục truyền thống, hiện nay, đồng bào Hà Nhì đen bản U Ní Chải còn giữ được những ngôi nhà trình tường làm bằng đất có tuổi đời hàng trăm năm. Dưới màn mây trắng bao phủ sau cơn mưa, nhà trình tường hiện lên thật tươi đẹp giữa núi rừng xanh ngát, xen lẫn những ngôi nhà mái ngói tạo nên bức tranh bình dị của bản vùng cao biên giới.
Khoảng 50% số hộ dân Hà Nhì đen còn giữ được nhà trình tường truyền thống.
Theo quan niệm của người xưa truyền lại, người Hà Nhì làm nhà trình tường để chắn gió rét vào mùa đông, mưa lũ vào mùa hè, thú dữ trên rừng có thể tấn công. Thiết kế nhà của đồng bào nơi đây chỉ có 1 cửa chính duy nhất nhỏ và thấp, móng làm bằng đá, bao quanh bốn bức tường đất; phía trong nhà có cột gỗ, tre. Hiện tại, ở bản có khoảng 50% số hộ còn giữ được nếp nhà truyền thống.
Anh Lý Dê Cà - Bí thư Chi bộ kiêm Trưởng bản U Ní Chải cho biết: Người Hà Nhì đen hiện nay vẫn còn giữ gìn, phát huy các lễ hội truyền thống. Đều đặn hàng năm, bản tổ chức các lễ hội: Tết trứng gà vào ngày Thìn đầu năm mới; Khu Già Già vào tháng 6 âm lịch để cầu mong mưa thuận gió hoà; Ka Tho vào tháng 11 âm lịch nhằm tạ ơn thần linh, tổ tiên đã cho vụ mùa bội thu. Ở các lễ hội bà con được vui chơi, mặc trang phục truyền thống dân tộc vui hát dân ca, chơi các trò chơi dân gian như: kéo co, đá cầu, nhảy đu quay…
Đồng bào Hà Nhì đen còn lưu giữ nghề đan lát truyền thống.
Bên cạnh đó, người Hà Nhì đen vẫn còn lưu giữ đồ dùng sinh hoạt, dụng cụ lao động sản xuất hàng ngày gắn với nghề đan lát truyền thống dân tộc. Không khó để nhận ra trong mỗi nhà dân treo chiếc mâm cơm đan bằng mây, tre ở bếp; những chiếc giỏ đựng trứng nhỏ xinh; chiếc lu cở ở góc sân.
Tuy nhiên, qua thời gian cùng với sự hội nhập, giao thua của nhiều nền văn hóa khác nhau, giá trị văn hóa Hà Nhì đen có nguy cơ mai một.
Phó Chủ tịch UBND xã Dào San Chang Dì Quỳ cho hay: Nhằm bảo tồn văn hóa Hà Nhì đen, xã tích cực tuyên truyền, vận động bà con trong bản gìn giữ, bảo tồn giá trị văn hóa dân tộc thông qua các hoạt động sinh hoạt, lễ hội. Xã cũng khuyến khích, tạo điều kiện để bản tổ chức các lễ hội hàng năm nhằm thu hút khách du lịch, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho các hộ dân.