Chuyên gia: Chống ngập là 'dắt mưa ra ngoài và ngăn triều lũ tiến vào'

Toàn cảnh hội thảo. Ảnh: Văn Minh

Nhà báo Lê Xuân Sơn - Tổng Biên tập báo Tiền Phong phát biểu tại hội thảo. Clip: Văn Minh

Nói về tình trạng ngập ở TPHCM, TS Đỗ Tấn Long, Trưởng Phòng Quản lý hệ thống thoát nước mưa thuộc Trung tâm Điều hành chống ngập nước TP HCM cho biết, giai đoạn từ năm 1996 đến năm 2000 là thời kỳ phát triển của TPHCM. Tuy nhiên, việc thiếu quy hoạch, quản lý quy hoạch về cơ sở hạ tầng nên tình trạng ngập phát sinh. Hệ thống thoát nước chưa hoàn chỉnh, tiếp tục bị hư hỏng, hầm ga, kênh rạch bị nghẽn do rác và đất cát… gây úng ngập khu vực nội thành bất cứ khi nào có mưa lớn, một số quận mới thành lập (quận 2, 7, 9, 12, Bình Tân) đô thị hóa “tự phát” nhanh kéo theo xây nhà bất hợp pháp, xâm hại hệ thống thoát nước, kênh, rạch… Kết quả xuất hiện thêm nhiều điểm ngập “mới”.

Cuối năm 2000, trên địa bàn thành phố còn tồn tại 100 tuyến đường trục chính ngập do mưa. Giai đoạn từ năm 2001-2005 giải quyết cơ bản tình trạng ngập trong mùa mưa và xử lý môi trường nước đô thị giai đoạn 2001 – 2005, từng bước xây dựng thành phố ngày càng văn minh, hiện đại.

Theo TS Long, kết quả sau 5 năm thực hiện: Đầu năm 2001 còn tồn tại 100 tuyến đường trục chính ngập do mưa, giai đoạn 2001-2005 phát sinh ngập 67 tuyến đường, đã xóa giảm được 62 tuyến đường, còn tồn tại 105 tuyến đường trục chính ngập do mưa và thống kê còn tồn tại 95 tuyến đường trục chính ngập do triều cường.

Nói về những khó khăn trong thủ tục đầu tư, TS Đỗ Tấn Long cho rằng, các dự án, đề án đã có trong chương trình, kế hoạch ban hành. Tuy nhiên, các đơn vị được giao làm chủ đầu tư phải thực hiện thủ tục đầu tư lại từ đầu, thời gian thực hiện kéo dài. Các dự án lớn thuộc danh mục kêu gọi đầu tư hầu như rất ít được triển khai, thời gian lựa chọn nhà đầu tư kéo dài.

“Khó khăn trong đầu tư, giải phóng mặt bằng và kêu gọi đầu tư để triển khai các dự án chống ngập. Việc xả rác sau mưa triều cường cũng rất khó khăn. Muốn thực hiện dự án thì phải có luật đầu tư công. Xây dựng kế hoạch trung hạn, phải cải cách thủ tục hành chính, cơ chế chính sách đủ mạnh thì mới thành công” – TS Long nhìn nhận.

Theo ông Lê Văn Thành, Viện nghiên cứu phát triển Thành phố, sau khi nghiên cứu, ông thấy rằng vấn đề ngập nước ảnh hưởng rất lớn đến phát triển kinh tế, xã hội nên công tác chống ngập rất quan trọng. Ông Thành cho rằng, ngập nước do dân số quá đông, phát triển nhanh; Cơ sở hạ tầng quá tải (thoát nước, kẹt xe, ô nhiễm…).

Ngoài ra 2 yếu tố còn có nguyên nhân do địa hình thấp, nền đất bị sụp lún, triều cường, biến đổi khí hậu, đô thị hoá, bê tông hóa; san lấp kênh rạch, chặn luồng thoát nước…

“Cần có cái nhìn nhận đúng về hậu quả của ngập nước”, ông Lê Văn Thành nhấn mạnh.

Cũng theo ông Thành, đến nay chưa có ước tính tổn thất do ngập nước theo thời gian. Với tổng số khoảng 200 tỷ, đây cũng chỉ là ước tính mang tính chất gợi ý. Nhưng có cho thấy một khoảng tổn thất lớn cần điều tra khảo sát để có số liệu chính xác.

Về giải pháp, ông Lê Văn Thành cho rằng, ngoài những biện pháp công trình lớn thì cần thống kê tính toán tổn thất xã hội do ngập hàng năm; Chuyển đổi nhận thức hành vi người dân ; Xử phạt nghiêm, quản lý theo cấp phường… Đặc biệt, ông ủng hộ dự án Máy bơm cục bộ như đường Nguyễn Hữu Cảnh, Mô hình thoát nước vi mô: hộ gia đình; Liên kết doanh nghiệp theo vùng bị ngập…

GS Nguyễn Ân Niên, Hội Khoa học và Kỹ thuật Thủy lợi TPHCM - Công ty mục tiêu Môi trường và Cộng đồng (EPT) phân tích, ngày 25/11 vừa qua, TPHCM hứng chịu một trận mưa khủng khiếp rải đều trên toàn thành phố với vũ lượng ngoài tưởng tượng 300 đến hơn 400mm, gây ngập lụt thảm họa trên 40 tuyến đường, đến sớm thứ hai 26/11 một cảnh tượng chưa từng thấy, trên nhiều tuyến đường xe bị ngập chết máy nằm rải rác khắp nơi. Đến tối ngày 26/11 mới cơ bản được cứu hộ hết. Tình trạng này làm bộc lộ những mặt kém cỏi của hệ thống chống ngập.

Ông Niên cho rằng, ngập ngoài lý do lũ và triều cường, mưa lớn, hệ thống thoát nước cũ, chưa có hoặc có nhưng chưa đủ bị quá tải còn do tác động của con người nảy sinh trong hoạt động quy hoạch, thiết kế và xây dựng các công trình xây dựng, san lấp nền dẫn tới thu hẹp mặt cắt sông, rạch làm cản trở dòng chảy.

“Tổng quan về các giải pháp chống ngập và thoát nước cũng cho thấy, thoát nước nội thị là giải pháp yếu tố quyết định trong công tác chống ngập và thoát nước cho thành phố, trong đó không thể thiếu yếu tố bơm đối với những khu vực trũng thấp hoặc bị quá tải” - GS Nguyễn An Niên nêu giải pháp.

Cũng theo GS Nguyễn An Niên Ngoài ra, trong điều kiện dự án giải quyết ngập do triều khu vực TP HCM có xét đến biến đổi khí hậu của Công ty Trung Nam thực hiện gần xong, từ nay nên ưu tiên cho thoát nước nội thị và nạo vét kênh, rạch tiêu thoát nước sau các cửa xả. Do TPHCM đã quyết về chủ trương đầu tư bổ sung phần bơm cho dự án này nên khi triển khai các dự án nạo vét trục thoát nước và không nên mở rộng để tạo dung tích trống dự trữ như trước đây nữa mà chỉ cần tính toán thiết kế theo yêu cầu tiêu thoát nước là đủ. Đối với những vùng vẫn bị ngập do mưa dù có vận hành bơm thì cần bố trí thêm bơm lớn, còn đối với các cống, kênh rạch chảy vào các trục thoát nước trong vùng dự án đã được lắp cửa ngăn triều một chiều rồi thì phải rà soát xem cửa đã lắp có còn cần thiết nữa hay không.

'Riêng ở những nơi có cống bao thu gom nước thải để đưa về xử lý ở các trạm, nhà máy xử lý nước thải thì bắt buộc vẫn phải có cửa van ngăn triều một chiều ' GS Niên đề xuất.

Kỹ sư Nguyễn Trọng Dần, Hội viên hội KHKT Máy thủy khí Việt Nam phân tích cụ thể hơn những giải pháp tùy thuộc vào địa hình. Cụ thể, với địa hình cao, nguyên tắc giải quyết là quy hoạch hệ thống cống tự tiêu (mạng lưới tiêu thoát; độ lớn cống và độ dốc tự tiêu), còn với địa hình thấp (trũng, sụt lún, nước biển dâng), nguyên tắc giải quyết là quy hoạch hệ thống cống tiêu gom, tạm trữ tại hầm, hồ điều hòa và dùng hệ thống động lực (bơm) đưa nước tới các vị trí hay hệ thống tiêu thoát như sông rạch, hồ chứa hay các vị trí trúng hơn cho phép.

“Riêng độ cao địa hình TPHCM theo số liệu điều tra độ cao trung bình của TP. HCM  so với mốc là: +1,65 m,-Mức triều dâng trung bình tại TPHCM là: +1,35 m. Với những con số trên, cho thấy độ dốc thoát nước của TP.HCM khi có triều cường trung bình chỉ là: +0,3m (1,65m  1,35m = 0,3m). Chưa kể khi triều cường đạt đỉnh (+1,67m)! Độ cao thoát nước có thể âm (-)m.

'Những thông số trên còn có thể giảm xuống do cốt nền TP.HCM liên tục thấp xuống do bị sụt lún hàng năm. Độ dốc thiết kế cống thoát nước đô thị tối thiểu phải có: (0,1~0,3)%. Với TPHCM, các điều kiện cho tiêu úng đều không đáp ứng! Do vậy TPHCM xảy ra ngập úng là vấn đề đương nhiên không phải tranh cãi!.” - ông Dần phân tích.

Để giải quyết vấn đề ngập úng tại TPHCM, có nhiều ý kiến cho rằng phải nâng cốt nền đường giao thông, trên cơ sở đó sẽ làm tăng độ dốc thoát nước.

Tuy nhiên, ông Dần cho rằng, việc nâng đường không làm tăng độ dốc thoát nước cho khu vực mà còn gây ra các hệ lụy xấu khác như: tạo sự phân cách các khu vực trũng thấp, ngăn cản việc tiêu thoát úng bởi các con đường mới tôn cao, khu dân sinh sẽ ngập nặng hơn! đường cao hơn nhà, phá vỡ quy hoạch mặt bằng giao thông, thương mại hiện hành, dẫn tới hậu quả sau này khó khắc phục: như đã xảy ra tại đường Kinh Dương Vương; Đường Nguyễn Văn Quá.

“Nâng đường và thay đường cống mới nhưng thực trạng vẫn bị ngập do triều cường và mưa lớn. Đây không thể là cách giải quyết chống ngập theo đúng nghĩa! Nâng đường thay cống lớn chỉ giải quyết vấn đề đường không ngập còn khu vực dân cư ngập úng còn diễn ra trầm trọng hơn. Điều này không đồng nghĩa với mục tiêu chống ngập úng! Tương đồng với giải pháp này phải nâng cốt nền của cả lưu vực nào đó. Song điều kiện như vậy là bất khả thi đối với TP.HCM”, …” - ông Dần nói..

Dẫn chứng về giải pháp chống ngập tương đối hiệu quả, ông Dần lấy ví dụ Tập đoàn Công nghiệp Quang Trung sau nhiều năm đầu tư nghiên cứu bản chất hiện tượng ngập úng, đã đề xuất giải pháp chống ngập úng cục bộ với từng khu vực cụ thể, trên cơ sở đánh giá diện tích lưu vực, mức độ ngập úng, hiện trạng hệ thống thoát nước và điều kiện tiêu úng, đưa ra giải pháp công nghệ sử dụng bơm đặc thù để chống ngập cho từng khu vực dân cư!. 

Theo ông Dần, đường Nguyễn Hữu Cảnh đã hết ngập khi có mưa lớn đến 120mm, trong tình trạng có triều cường. Kết quả chống ngập trên đã được ghi nhận tại nhiều biên bản của các cơ quan có thẩm quyền và các phản ánh tích cực từ người dân sinh sống tại khu vực Nguyễn Hữu Cảnh.

“Phương án chống ngập bằng bơm là điều bình thường không mâu thuấn với bất cứ nguyên tắc khoa học nào. (nên nhớ với các vùng trũng, bị sụt lún hay bị ảnh hưởng điều kiện mức triều cường, không còn cách nào khác ngoài dùng nguồn năng lượng bổ sung: đó là bơm để đưa nước tới các vị trí thoát như sông rạch, hồ trũng hay các vị trí cho phép khác)” - ông Dần nói và cho biết, phương án dùng bơm đã được ứng dụng từ lâu, đã là giải pháp cứu cánh bắt buộc của nhiều đô thị văn minh trên thế giới như thủ đô AMSTECDAM - Hà Lan (tất nhiên đối tượng ngập úng này đều đến từ nguyên nhân khu vực trũng thấp, sụt lùn và bị ảnh hưởng bởi triều cường, với điều kiện này không thể tạo ra độ dốc dòng chảy thoát úng tiêu chuẩn).

Ông Dần cho biết, việc sử dụng thiết bị bơm chống ngập cục bộ cho từng khu vực dân cư hay đường phố cụ thể sẽ là giải pháp tình huống cho giai đoạn trước mắt từ 10 đến 15 năm tới.

“Tôi ủng hộ phương án tình huống này! Để giải quyết chống ngập cho TP.HCM cần thực hiện nhiều giải pháp đan xen bổ khuyết lẫn nhau. Cần sự chung sức của nhiều ban ngành, sự nhiệt tâm của nhiều nhà chuyên môn và doanh nghiệp trong lĩnh vực thoát nước đô thị. Để giải quyết chống ngập triệt để và lâu dài cho TPHCM sẽ phải là giải pháp tổng thể từ quy hoạch hoàn chỉnh có tính đến các điều kiện tự nhiên và khả năng đầu tư kinh tế kỹ thuật của Việt Nam” - Kỹ sư Dần khẳng định.

Theo ông Nguyễn Tâm Tiến, Tổng Giám đốc Tập đoàn Trung Nam, diện tích TPHCM là 2.095 km2; trong đó 1.331 km2 (63%) có cao độ dưới +1.5m là nơi có địa hình thấp chịu tác động trực tiếp từ triều biển Đông nên thường xuyên xảy ra tình trạng ngập, các giải pháp chống ngập hiện nay như xây dựng các hệ thống cống ngầm lớn ở các khu vực và hệ thống bơm kết hợp cải tạo hệ thống thoát nước hiện hữu để đưa nước về các hệ thống cống ngầm.

Hệ thống cống ngầm của trung Nam kết hợp bơm đã áp dụng rất thành công ở các nước như Nhật Bản, Malaysia, Pháp… Khoan ngầm thu nước mặt kết nối thoát nước hạ tầng hiện hữu, xây dựng các trạm bơm cuối tuyến cống ngầm, kết hợp xây dựng kè kênh rạch chống tràn ngược cho một lưu vực, phương pháp này ưu điểm thi công không ảnh hưởng nhiều đến giao thông, chống ngập triệt để, còn nhược điểm là mức đầu tư lớn.

Nhìn nhận về vấn đề chống ngập tại TPHCM, TS Lê Xuân Bảo, Viện trưởng Viện Thủy lợi và Môi trường cho rằng, chúng ta bàn và phân tích nguyên nhân rất nhiều song có điểm chính gồm: Thủy triều, lũ thượng nguồn và mưa. Từ đó có 2 nguyên nhân chính đó là triều lũ và mưa. Do đó, bản chất chống ngập là cần dắt mưa ra ngoài và ngăn triều lũ tiến vào.

Tiến sĩ Lê Xuân Bảo, Viện trưởng Viện thủy lợi và Môi trường nêu một số dự án chống ngập trên thế giới. Clip Văn Minh

Trong phần thảo luận, rất nhiều câu hỏi liên quan việc vì sao ở một số khu vực ngoại thành có nhiều tuyến đường “làm đường nhưng không làm cống”. Như vậy mưa xuống thì nước chảy đi đâu?

Trước câu hỏi này, đại diện Phòng Quản lý cấp Thoát nước Sở Giao thông Vận tải TPHCM cho rằng, vấn đề này lệ thuộc vào quy hoạch, định hướng của khu dân cư nơi đó. Chẳng hạn nhưng một số tuyến đường ở H.Bình Chánh không làm cống mà chủ động nước chảy sang hai bên.

Trong khi đó, ông Lý Khánh Tâm Thảo, Quyền trưởng phòng Quản lý Hạ tầng kỹ thuật Sở Quy hoạch Kiến trúc TPHCM cho rằng, việc phát triển tăng trưởng của thành phố liên quan đến nâng cấp hạ tầng kỹ thuật. Ở cấp độ quy hoạch, chúng ta phát triển theo định hướng quy hoạch không gian, tập trung theo trung tâm TPHCM và 4 hướng Đông, Nam, Đông Nam và Tây Bắc.

Việc hình thành những trung tâm thành phố theo các hướng sẽ giúp phân bổ dân cư đồng đều, tránh tập trung vào trung tâm. Để làm được vấn đề này đòi hỏi thành phố đang tập trung đầu tư cơ sở vật chất, tăng cường kết nối giữa trung tâm chính và trung tâm phụ thông qua các tuyến đường như Phạm Văn Đồng, Đại lộ Đông Tây, đường Vành đai.

“Sở quy hoạch kiến trúc đang đề xuất UBND TPHCM để điều chỉnh về quy hoạch cốt san nền, tham mưu UBND đặt hàng cho đơn vị thi công cách thoát nước khác nhau cho từng khu vực khác nhau. Có từng giải pháp như vậy thì sẽ có gương mặt cốt san nền cụ thể hơn, hiệu quả hơn” – ông Thảo cho biết.

Về ý kiến những dự án, công trình chống ngập tại TPHCM đang ngừng thi công, nhưng nếu ngừng quá lâu sẽ đối diện nhiều nguy cơ. Nhà đầu tư có kiến nghị gì với UBND TPHCM? Ngoài ra, doanh nghiệp có còn tâm huyết đầu tư vào TPHCM hay không?

Ông Nguyễn Tâm Tiến, Tổng Giám đốc Tập đoàn Trung Nam bộc bạch, trong chống ngập TPHCM nhiều yếu tố. Yếu tố biến đổi khí hậu là ảnh hưởng lớn nhất. Dự án Trung Nam cũng đang hoàn thành, ngoài ra còn có dự án 547 đang tiến hành. Mục đích là làm sao điều tiết được dòng nước ra kênh rạch, nhưng rác hay tắc nghẽn dòng chảy cũng gây khó khăn. 

“Trong quá trình triển khai cũng gặp nhiều vấn đề của đơn vị thực hiện. Mỗi ngày nhà đầu tư bỏ cả tỷ đồng để bảo vệ dự án 10.000 tỷ đồng. Trong tương lai chúng tôi vẫn tâm huyết đầu tư ở TPHCM năng động nhất cả nước, nhưng sắp tới sẽ có cơ chế tháo gỡ, hành lang pháp lý hợp lý để phát triển” – ông Nguyễn Tâm Tiến chia sẻ.

Ông Nguyễn Tăng Cường, Tổng Giám đốc Tập đoàn Công nghiệp Quang Trung cho hay, sau 7 năm ròng rã nghiên cứu và sáng chế để chống ngập cho đường Nguyễn Hữu Cảnh và hầu hết các trận mưa lớn nhỏ ống đều xử lý được.

Ông Cường bộc bạch, ông không phải là chuyên ngành trong thoát nước mà là chuyên ngành chế tạo máy… Sau 7 năm nghiên cứu về ngập ở TPHCM thì thủ phạm chính gây ngập , 65% diện tích bị ngập, đa phần cốt nền những vị trí này tầm 1,5m trong khi thủy triều 1,68m, chưa kể nước biển dâng… trung bình TPHCM sụt lún khoảng 5cm.

Đa phần các giáo trình chống ngập đều nói đến vấn đề thoát nước phải có cống, có độ dốc, phải có hồ điều tiết… Tuy nhiên, việc làm hồ chứa nước và nâng cốt nền gần như không thể.

Ví dụ như Hà Lan, cốt nền họ thấp hơn nước biển, nếu thủy triều lên thì họ đóng cổng lại, nếu mưa xuống thì bơm nước ra và TPHCM cũng tương tự như vậy. Về giải pháp, nếu cốt nền thấp thì chỉ dùng bơm – ông Cường cho hay. 

Vị chuyên gia lấy ví dụ về trạm máy bơm trên đường Nguyễn Hữu Cảnh hiện đang rất hiệu quả. Theo ông, nếu chống ngập hiệu quả thì cần nghiên cứu kỹ hơn, đặt máy bơm ở các lưu vực và hoạt động cùng thời điểm.

Nguồn lực của TPHCM rất lớn, song hoạt động chưa hiệu quả, đang bị cản trở bởi 1 số người được giao nhiệm vụ. Do đó ông Cường đề xuất cần phải xã hội hóa cho doanh nghiệp tư nhân vào cùng làm.

Sau 3 giờ đồng hồ diễn ra hội thảo “Tìm giải pháp chống ngập ở TPHCM”, gần 100 ý kiến, giải pháp của các chuyên gia, doanh nghiệp TPHCM về tình trạng ngập ở TPHCM.

Phát biểu kết thúc hội thảo, nhà báo Lê Xuân Sơn, Tổng biên tập báo Tiền Phong trân trọng gửi lời cảm ơn đến các chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý và doanh nghiệp tham dự hội thảo.

“Cuộc chiến này sẽ còn rất dài và cần nhiều nỗ lực từ cơ quan chức năng, từ sự đồng hành của các chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý và doanh nghiệp tâm huyết” – Tổng biên tập báo Tiền Phong Lê Xuân Sơn cho biết.