Wu Shicun, chủ tịch Viện Nghiên cứu biển Hoa Nam (tức biển Đông), nói rằng Bắc Kinh và Washington đang cạnh tranh quyết liệt trên nhiều mặt trận, thiếu lòng tin chính trị giữa hai nước khiến hàng trăm kênh ngoại giao liên chính phủ dừng hoạt động.
Theo báo cáo về sự hiện diện quân sự của Mỹ ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương mà viện này công bố hôm 23/6, trao đổi giữa quân đội Mỹ và Trung Quốc suy giảm mạnh từ năm 2018.
Quan hệ song phương xấu đi sau khi Mỹ rút lời mời Trung Quốc dự đợt tập trận hàng hải đa phương quy mô lớn mang tên Vành đai Thái Bình Dương từ 2 năm trước.
Mỹ nói rằng đó là sự đáp trả việc quân đội Trung Quốc triển khai những hệ thống tên lửa và đưa máy bay ném bom ra các đảo nhân tạo ở quần đảo Trường Sa (của Việt Nam) trên biển Đông, báo cáo viết.
“Tôi nghĩ nguy cơ xảy ra xung đột đang tăng lên, đặc biệt sau vụ suýt đụng độ giữa tàu khu trục tên lửa USS Decatur và tàu khu trục Trung Quốc Lan Châu hồi tháng 9 (năm 2018) trên biển Đông”, ông Wu nói với SCMP.
Trong vụ căng thẳng đó, tàu USS Decatur đang thực hiện hoạt động tuần tra tự do hàng hải đã tiến sát đến mức chỉ cách tàu Lan Châu 41m ở khu vực đá Ga Ven (thuộc quần đảo Trường Sa nhưng Trung Quốc đang kiểm soát), theo mô tả của Hải quân Mỹ. Bắc Kinh cáo buộc tàu Mỹ có “hành động khiêu khích”.
“Nếu tình hình vượt quyền kiểm soát và khủng hoảng xảy ra, tác động lên quan hệ song phương sẽ rất khủng khiếp. Đó là lý do cần đối thoại”, ông Wu nói.
Dù xảy ra một số vụ va chạm, hai bên cho đến nay vẫn có thể ngăn tình hình leo thang và các kênh trao đổi đã đóng vai trò đáng kể.
Những sự cố đó bao gồm cuộc khủng hoảng ở eo biển Đài Loan những năm 1990 khi Bắc Kinh phóng thử hàng loạt tên lửa ra vùng biển sát hòn đảo tự trị; vụ va chạm trên không năm 2001 giữa máy bay Mỹ US EP-3 Aries và máy bay chiến đấu Trung Quốc gần đảo Hải Nam khiến một phi công Trung Quốc thiệt mạng.
Hai nước trước đây duy trì một số kênh liên lạc song phương, như đường dây nóng giữa hai bộ quốc phòng và cơ chế đối thoại giữa hai lực lượng.
Các quan chức quân sự Mỹ - Trung cũng gặp gỡ không chính thức tại những sự kiện như Đối thoại Shangri-La thường niên tại Singapore, nhưng diễn đàn năm nay bị phải hủy bỏ do đại dịch COVID-19.
Căng thẳng giữa Bắc Kinh và Washington gia tăng đến mức các chuyên gia đã nói đến khả năng xảy ra chiến tranh lạnh mới. Lần đầu tiên kể từ chiến tranh lạnh thứ nhất, 3 tàu sân bay nặng 100.000 tấn của Hải quân Mỹ đang hiện diện trên Thái Bình Dương, còn hạm đội Thái Bình Dương của Mỹ tháng trước cho biết tất cả đội tàu ngầm của họ đang hoạt động ở tây Thái Bình Dương.
Đầu tháng này, cơ quan quốc phòng Đài Loan cho biết họ đã phải điều máy bay ra xua một nhóm máy bay chiến đấu của đại lục vượt qua eo biển Đài Loan và áp sát hòn đảo trong thời gian ngắn, chỉ vài giờ sau khi một máy bay vận tải quân sự Mỹ bay qua khu vực này.
Zhu Feng, một giáo sư ngành quan hệ quốc tế tại ĐH Nam Kinh, cho rằng các cơ chế hiện nay có thể không đủ để kiểm soát mọi cuộc chạm trán, hai bên nên tìm ra cách thức hiệu quả hơn để quản lý khủng hoảng có thể xảy ra.
“Tôi khá lo ngại vì các cuộc chạm trán giữa hai lực lượng trên biển Đông và eo biển Đài Loan có vẻ không phải tình cờ mà là cố tình, cả trên biển và trên không”, ông Zhu nói.
“Ứng xử với những cuộc va chạm cố tình như thế không chỉ cần bảo đảm cách hoạt động an toàn mà cả lòng tin chiến lược và chính trị để tình hình không leo thang đến mức thù địch”, ông Zhu nói.
Các lãnh đạo quân đội Trung Quốc chưa có cuộc gặp nào với đồng cấp Mỹ ở Bộ tư lệnh Ấn Độ - Thái Bình Dương từ năm 2017.
“Tôi nghĩ Bộ chỉ huy Ấn Độ - Thái Bình Dương nên trao đổi với đồng cấp Trung Quốc. Đó là cách hai bên làm quen với nhau. Chúng ta không thể chỉ dựa vào dự đoán về nhau”, ông Zhu nói.