Hoạt động hầu bóng là một cuộc sống khác, với những nhân vật không hề có trong chính sử. Ở đây, những nhân vật dân gian, dã sử được xưng tụng là những vị thánh có công dẹp giặc cứu dân, được sùng bái và tin cẩn: Ông hoàng Mười, ông hoàng Bảy, cô Bơ... Thành ra đến với giá đồng như đến với các trang sử linh thiêng nằm trong tâm thức người dân. Là đến với tâm thiện và văn hóa. Đó như là một góc đời sống tinh thần của một bộ phận cư dân không thể thiếu.
Nằm ghé bên bờ thượng nguồn sông Hồng, đền Bảo Hà thuộc xã Bảo Hà, huyện Bảo Yên, tỉnh Lao Cai. Đền này thờ ông hoàng Bảy. Tương truyền ông đánh giặc phương Bắc, chết trận trôi giạt về đây được dân lập đền tôn thờ. Nhà Nguyễn sắc phong ông là Thần vệ quốc. Đền Bảo Hà có từ thời Lê Cảnh Hưng. Theo thuyết phong thủy, đền có tiền án, hậu trảm, tả phù hữu bật, vị thế rất đẹp.
Từ Sa Pa qua thị trấn Tằng Loỏng của huyện Văn Bàn đến Tân An là tới ngôi đền. Đền Bảo Hà cũng như công đồng Bắc Lệ ở Lạng Sơn, Phủ Giầy ở Nam Định là những địa chỉ quen thuộc của giới hầu bóng cả nước. Cuối chiều một ngày thường mà tôi vẫn còn kịp xem vớt một giá cô.
Thầy đồng người Bắc Ninh to vâm, nặng cả trăm cân, vậy mà trong giá cô Bé nhảy chân sáo đến dẻo. Đám cung văn trẻ giọng cao lảnh lót, nịnh ngọt đủ chiêu, lại thêm tiếng đàn trầm bổng cùng trống chiêng mõ phách điểm nhịp khiến cho giá đồng giống như một buổi biểu diễn nghệ thuật.
Người Bảo Hà tự hào với ngôi đền thiêng hoàng Bảy được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia. Ở đây quanh năm hương khói mịt mờ. Vào những ngày đầu năm và 17 tháng bảy, hội đền giỗ ông thì không thể chen chân. Nghe kể, canh đồng buổi sáng hôm nay của cô đồng từ thành phố Hồ Chí Minh diễn ra hoành tráng lắm, tiêu tốn hàng trăm triệu. Tại đền, có lúc ba bốn giá đồng cùng lên, thành một cái chợ hầu bóng tấp nập, chiếu đồng nào thì đệ tử ấy.
Một cô đồng đã lên đến Bảo Hà thường có cả hội con nhang đệ tử đi theo như một đoàn quân khiêng vác đồ lễ. Đã lên đây, một cô đồng thường lên mười mấy giá, từ giá hoàng Ba, hoàng Bảy, hoàng Mười, rồi các giá cô giá cậu, giá quan. Trước mắt tôi đây là một cuộc biểu diễn nghệ thuật tín ngưỡng khá hoàn hảo, cô đồng như một diễn viên sô-lit.
Mỗi giá một hình thức biểu hiện khác nhau. Giá quan thì nghiêm cẩn, giá ông Hoàng thì ăn chơi ra dáng, giá cô thì dẻo quẹo tha thướt. Các cô gồng gánh đi chợ, nón thúng quai thao tay ve vẩy múa như đứa trẻ. Giá đồng nào trước khi hồi cung, các cô các cậu các quan đều hào phóng phát lộc cho đệ tử và những người thưởng ngoạn. Tôi quay phim đứng ở vòng ngoài mà cô vẫn để mắt ban lộc, bắt đệ tử đem tận nơi. Tôi vào đền làm công đức chỉ năm chục ngàn, lộc nhận của cô tới 150.000 đồng sau chục giá đồng.
Hỏi chuyện thì biết rất nhiều cô là những người buôn bán. Một năm bao giờ cũng đi một đền nào đấy nhập vai vào các giá đồng, để được vui được ban phát lộc, nếu không đi cứ bứt rứt không yên. Những người được cô ban lộc nhiều nhất thường là cung văn. Cung văn nào hát hay đàn ngọt thì sau khi phục vụ vài chục giá đồng, được ban vài triệu. Sau mới đến các tứ trụ, là người trực tiếp được cô sai khiến bưng bê đồ lễ, hầu rượu, thay áo mão khi tiếp sang giá mới, che quạt khi cô cần vui chơi ăn hút.
Từ bao lâu nay, với nhiều người, hầu bóng như là hình thức xả stress hiệu nghiệm. Các vị có căn có cốt phải theo cửa đền, mỗi năm đôi lần đi hầu, được nhập mình vào các giá quan, giá chầu, giá cô, giá cậu. Được nghe văn hát nịnh rồi được ngồi ban phát lộc, tự nhiên trở nên vui vẻ, thông thoáng, thấy như mình được giải thoát.
Ở góc độ văn hóa dân gian, lên đồng khiến những nhân vật huyền thoại như hoàng Ba, hoàng Bảy, hoàng Mười, ông tuần Tranh từng có công với đất nước với dân được người đời nhớ tới. Những cô Bơ Bông, cô Bé Tân An, cô Bé Bắc Lệ (công đồng Bắc Lệ - Hữu Lũng, Lạng Sơn), cô Bé thượng ngàn gần gũi như người thường quanh ta.
Lời hát của cung văn cũng khá sáng tạo, và rất đời khi đưa những lời ca mới vào các giá đồng. Cuộc sống thật lạ, hầu bóng vốn là một sinh hoạt tâm linh của đồng bằng lại lẩn khuất cả vào những vùng miền núi xa xôi - nơi hội tụ quen thuộc của tất cả những ai có căn đồng khắp gần xa.
Bài và ảnh: Đỗ Đức