Như một định mệnh lịch sử, Quảng Trị - nơi có 72 nghĩa trang liệt sỹ với gần 61.000 phần mộ - cũng chính là nơi xuất hiện nghĩa trang liệt sỹ đầu tiên của nước Việt. Đó chính là Nghĩa Trủng đàn, tọa lạc tại phường 3, thị xã Quảng Trị.
Nghĩa Trủng đàn nằm trong khu đất rộng hơn 3.000 m2, được lập vào năm 1872 thời vua Tự Đức triều Nguyễn, bởi Trung nghị đại phu Phó đô ngự sử Hoàng Hữu Lợi.
Theo kể lại, đại phu Hoàng Hữu Lợi khi thấy nhiều nấm mồ vô chủ nằm dọc sông Thạch Hãn, phần lớn là những lưu dân trong quá trình Nam tiến, đã bỏ tiền mua 7 sào đất ở làng Thạch Hãn để lập nghĩa trang vào năm 1872.
Tấm bia ghi lại gốc tích Nghĩa Trủng đàn dựng ở bên trái nghĩa trang. Văn bia được soạn bởi cố nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường thuộc dòng dõi họ Hoàng đời thứ 16. Với việc nghĩa trang là nơi chôn cất hơn 600 hài cốt của các nghĩa sỹ của đoàn quân áo vải cờ đào, ông đã khẳng định "đây là nghĩa trang liệt sĩ đầu tiên của Việt Nam".
Bên phải nghĩa trang là chiếc chuông lớn khắc ba chữ Nghĩa Trủng đàn. Tiếng chuông như một sự an ủi đối với vong linh người đã khuất.
Ngày nay, Nghĩa Trủng đàn cũng được nhà nước và con cháu họ Hoàng tôn tạo, trùng tu và bổ sung nhiều hạng mục trong nhiều đợt, đồng thời trở thành di tích lịch sử cấp tỉnh.
Năm 1972, tức tròn 100 năm khi Nghĩa Trủng đàn được lập, rất nhiều anh hùng liệt sỹ đã ngã xuống trên mảnh đất Quảng Trị trong cuộc chiến 81 ngày đêm tại Thành cổ. Thời điểm này, Nghĩa Trủng đàn cũng bị bom đạn tàn phá nặng nề.
Nghĩa Trủng đàn là một lời khẳng định cho đạo lý, truyền thống cao đẹp uống nước nhớ nguồn của người Việt, đồng thời là di tích đặc biệt nên ghé đến mỗi khi ghé thăm vùng đất thiêng Quảng Trị.