Cách trung tâm TP HCM gần 10 km, lò gốm cổ Hưng Lợi (phường 16, quận 8) là một trong hai di tích khảo cổ cấp quốc gia.
Nằm trong con hẻm ngoằn ngoèo, lò gốm là bãi đất rộng khoảng 800 m2, cây cối um tùm được bao bọc bởi bức tường cao 2 m. Đằng sau chiếc cổng lớn nhưng không có cửa là ngổn ngang gạch, đất nung, mảnh sành... Những gò ụ vốn là nơi đặt lò nung ngày xưa hiện đổ nát, nằm cạnh gần chục ngôi mộ. Phần đất trống sát khu dân cư được người dân tận dụng phơi quần áo, trồng rau.
Qua các công trình khảo cổ, nghiên cứu, lò gốm được xác định có tuổi đời hơn 300 năm, lưu lại dấu tích lịch sử, văn hoá thuở Sài Gòn sơ khai. Sau 20 năm nhận bằng công nhận, di tích này đã trở nên hoang phế, không thể nhận ra một làng nghề phát triển rực rỡ kéo dài mấy trăm năm.
Bà Thu (46 tuổi) sống gần đó kể, hơn 20 năm trước cơ quan chức năng phát hiện lò gốm, tổ chức khai quật. Họ làm mái che bằng tôn cho khu lò nung nhưng một thời gian sau xuống cấp, rồi bị trộm tháo dỡ vì không ai trông coi.
"Mấy năm trước khu đất là nơi tụ tập của người nghiện, các nhóm tổ chức đá gà ăn tiền. Công an làm riết mới đỡ được tệ nạn nhưng người dân vẫn mang rác vào đây bỏ. Giờ nó là bãi đất hoang", bà Thu nói.
Ông Lê Minh Tâm – Phó chủ tịch UBND phường 16 (quận 8) – cho biết, khu di tích lò gốm Hưng Lợi được tiến hành khảo cổ giai đoạn 1997-1998. Hiện di tích này bị hư hỏng nặng, rơi vào cảnh hoang tàn, nhưng do không xin được kinh phí duy tu, sửa chữa nên địa phương cũng bất lực.
"Đến cái cổng sắt dẫn vào trong lò gốm di tích bị hư hỏng mình xin kinh phí để sửa chữa cũng không được. Phường tự hào có một di tích cấp quốc gia nhưng lại không ai biết, không có khách đến tham quan... nghĩ cũng chạnh lòng", ông Tâm nói.
Chỉ vào tấm bằng công nhận di tích lò gốm Hưng Lợi treo ở hội trường UBND phường, ông Tâm cho hay: "Chúng tôi cũng muốn treo cái bằng tại nơi nó được công nhận nhưng mang xuống đó không biết treo ở đâu, không khéo trộm nó lại lấy mất".
Theo UBND phường 16, khu di tích lò gốm Hưng Lợi đang dính tranh chấp chủ quyền với người đàn bà 61 tuổi ngụ gần đó. Quận 8 từng lập nhiều đoàn công tác để xác định, cắm mốc ranh giới nhưng bà này không đồng tình vì cho đây là khu đất gia đình có chủ quyền từ năm 1946-1947. Nếu muốn lập làm di tích, nhà nước phải có phương án bồi thường. Hiện, bà này vẫn tiếp tục khiếu kiện.
Địa danh Lò Gốm được nhắc đến đầu tiên trong sách "Gia Định thành thông chí" của Trịnh Hoài Đức khi có sự kiện đào kênh Ruột Ngựa năm 1772. Trong bản đồ thành Gia Định vẽ năm 1815 cũng ghi địa danh Xóm Lò Gốm ở khoảng làng Phú Lâm - Phú Định.
Một số tài liệu của Pháp cũng thể hiện làng gốm có hơn 30 lò tập trung ở làng Hòa Lục, Phú Định, Cây Mai… Nơi đây có những sản phẩm nổi tiếng, cung cấp cho Sài Gòn và các tỉnh miền Tây.
Khu lò gốm có cấu trúc khá phức tạp, do có ba giai đoạn sản xuất gồm ba lò nối tiếp, chồng lên nhau. Lò Hưng Lợi cũng có ba nhóm sản phẩm chính từ lu, siêu, chậu bông đến các sản phẩm men xanh trắng và men nhiều màu như tô, đĩa, lư hương, ấm trà, thìa ...
Khoảng đầu những năm 1940 những lò gốm, lò gạch ngói cuối cùng của xóm đã ngừng hoạt động do quá trình đô thị hoá mạnh kèm với những sự kiện chính trị. Các làng nghề bị đẩy ra vùng ven, hoặc phải chuyển địa bàn sản xuất ra các tỉnh lân cận, nhường chỗ cho những trung tâm thương mại, phố chợ.
Đợt khảo sát vào tháng 4/1997 tại lò gốm Hưng Lợi cho thấy di tích là một gò đất cao khoảng 5 m. Trên gò có hai cây keo già, me cùng nhiều cây cỏ hoang dại… Quanh gò là vùng đất trũng có nhiều ao nhỏ - dấu tích khai thác đất làm gốm. Phía Nam khu di tích bị sụp, phía Bắc đã bị người dân san phẳng làm khu nghĩa địa nhỏ.
Hiện lò gốm Hưng Lợi là di tích khảo cổ học duy nhất trong nội thành Sài Gòn được khai quật và công nhận là di tích khảo cổ học cấp quốc gia.