Từ bối cảnh thực tiễn trên, theo các chuyên gia, đại biểu Quốc hội, đây sẽ là một lợi thế cần được nhìn nhận trong hệ thống năng lực kiểm soát mọi sản phẩm thuốc lá tại Việt Nam. Bởi, việc kiểm soát bởi các quốc doanh sẽ giúp đưa sản phẩm phát triển theo định hướng phòng chống tác hại thuốc lá do Chính phủ đặt mục tiêu.
Việt Nam đủ khả năng quản lý mọi sản phẩm thuốc lá
Cho đến nay các văn bản pháp lý liên quan đến việc kiểm soát, phòng chống tác hại thuốc lá được các đại biểu đánh giá là kiện toàn và có “tuổi thọ” cao. Cụ thể, Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá (Luật PCTHTL) năm 2012 đã và đang làm tốt vai trò kiểm soát chặt chẽ việc lưu hành các sản phẩm thuốc lá trên thị trường. Đặc biệt, Điều 9 của Luật cũng đã nêu rõ những biện pháp quản lý chặt chẽ để ngăn chặn thuốc lá tiếp cận giới trẻ.
Các sản phẩm thuốc lá nung nóng. (Ảnh: tobaccointelligence.com)
Bên cạnh đó còn có các nghị định xử phạt đi kèm giúp cơ quan chức năng thực thi các chế tài một cách hiệu quả như Nghị định số 117/2020/NĐ-CP.
Ngoài ra, công tác tuyên truyền, giáo dục và các tài liệu hướng dẫn, dịch vụ hỗ trợ cai thuốc lá của Việt Nam cũng đã hoàn thiện để hỗ trợ cho những người hút thuốc quyết tâm muốn cai.
Về mặt quản lý hệ thống phân phối, kinh doanh, cho đến nay doanh nghiệp nhà nước vẫn nắm vai trò chủ đạo và báo cáo trực tiếp cho Chính phủ. Hạn ngạch cho việc nhập khẩu thuốc lá, từ nguyên liệu đến trang thiết bị và các vấn đề liên quan đều được thẩm tra, giám sát, phê duyệt bởi các cơ quan hữu trách nhiệm.
Theo quy định mới nhất, kể từ tháng 2/2024, định kỳ 6 tháng, doanh nghiệp sản xuất, nhập khẩu thuốc lá phải gửi báo cáo hoạt động cụ thể về Bộ Công Thương. Ngoài ra, cũng trong định kỳ trên, nhà cung cấp sản phẩm thuốc lá phải gửi báo cáo thống kê sản lượng, loại sản phẩm thuốc lá kinh doanh (theo hệ thống phân phối, bán buôn, bán lẻ) của đơn vị mình về Vụ Thị trường trong nước, Bộ Công Thương, và Sở Công Thương nơi doanh nghiệp đặt trụ sở chính.
Mặt khác, không chỉ Bộ Công Thương mà Bộ Y tế cũng tham gia trong vấn đề kiểm soát các sản phẩm thuốc lá, kể cả TLNN và các sản phẩm thuốc lá mới khác tương tự thuốc lá điếu. Theo đó, việc xây dựng quy chuẩn đối với thuốc lá sẽ do Bộ Y tế chủ trì.
Như vậy, ngành kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam là ngành hàng có sự tham gia quản lý của nhiều bộ ngành, không chỉ riêng cơ quan chủ quản là Bộ Công Thương; đồng thời là hoạt động phải được thường xuyên báo cáo cho các cơ quan quản lý. Do đó, nếu nhìn nhận Việt Nam chưa đủ năng lực quản lý thuốc lá mới, điều này sẽ vô hình trung phủ nhận năng lực quản lý của các bộ liên quan từ trước đến nay.
Cam kết mạnh mẽ của Hiệp hội trong thực thi quản lý
Một lợi thế khác trong việc đánh giá năng lực quản lý TLNN và các sản phẩm thuốc lá mới khác tại Việt Nam đó là sự đồng hành của hiệp hội, ngành hàng.
Khác với các lĩnh vực khác thường dẫn đến sự phản đối giữa sản phẩm truyền thống và sản phẩm công nghệ, như đã từng xảy ra trong cuộc chiến giữa taxi truyền thống và taxi công nghệ (Grab, Uber), điều này không xảy ra đối với ngành công nghiệp thuốc lá.
Theo ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (HHTLVN), việc ban hành các chính sách quản lý TLNN và các sản phẩm thuốc lá mới khác không chỉ là nhu cầu cấp thiết của xã hội mà còn để bảo đảm công bằng cho các doanh nghiệp kinh doanh thuốc lá. “Trên thực tế, thuốc lá mới đã không còn là mặt hàng xa lạ với người dùng Việt Nam. Nếu thuốc lá truyền thống đã được quản lý theo Luật PCTHTL kể từ năm 2012 thì các chính sách quản lý sản phẩm thuốc lá mới cần sớm được ban hành để bảo vệ quyền lợi của người hút thuốc”, ông Nhân cho biết.
Ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam
Theo ông Nhân, từ khi thành lập đến nay, HHTLVN luôn đảm bảo vận hành ngành công nghiệp thuốc lá tuân thủ nghiêm ngặt các quy định của Chính phủ. Các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá luôn cam kết thực hiện đúng tiêu chuẩn kỹ thuật, in cảnh báo trên sản phẩm, nộp thuế nhập khẩu, thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế giá trị gia tăng, các quỹ liên quan như Quỹ PCTHTL (Vinacosh), Quỹ môi trường... Những cam kết này[1] thể hiện trách nhiệm xã hội và là một phần trong chiến lược phát triển bền vững của ngành công nghiệp thuốc lá Việt Nam.
Thực tiễn, tại Việt Nam, hiện chỉ có 5 công ty được phép sản xuất thuốc lá và đều có 100% vốn nhà nước. Cũng theo HHTLVN mong muốn chính sách quản lý thuốc lá mới sớm được thông qua và thống nhất giữa các bộ, ngành. Bởi, đây sẽ là một bước tiến quan trọng, giúp chính sách quản lý thuốc lá của Việt Nam trở nên nhất quán và hiệu quả hơn. Điều này cũng đồng nghĩa, lợi nhuận của toàn bộ mặt hàng này đều sẽ đóng góp vào ngân sách quốc gia.
Phát biểu khai mạc Hội thảo mới đây tại Hà Nội về đề xuất các biện pháp quản lý, bà Đinh Thị Thu Thủy, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Bộ Y tế cho biết: Theo Tổ chức Y tế thế giới, số ca tử vong do bệnh không lây nhiễm tại Việt Nam xấp xỉ 380 nghìn ca/năm, chiếm 73% tổng số ca tử vong và làm giảm đáng kể tuổi thọ trung bình của người dân.Trong đó, riêng thuốc lá gây ra 25 nhóm bệnh (ung thư, tim mạch, các bệnh về hô hấp và sinh sản…) và là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu, và cứ 2 người hút thuốc lá thì có 1 người chết sớm. Yếu tố nguy cơ của bệnh không lây nhiễm được biết rất rõ là sử dụng thuốc lá, thực phẩm nhiều chất béo có hại, lạm dụng rượu bia… và thiếu hoạt động thể chất. Các bệnh không lây nhiễm là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong tại Việt Nam, cứ 10 người tử vong thì có gần 8 người tử vong do các bệnh không lây nhiễm. Trong khi đó, nếu loại trừ được các yếu tố nguy cơ như hút thuốc lá, dinh dưỡng không hợp lý, ít hoạt động thể lực và sử dụng rượu bia sẽ phòng được ít nhất 80% các bệnh tim mạch, đột quỵ, đái tháo đường và hơn 40% các bệnh ung thư. Do vậy, việc thay đổi lối sống, thay đổi các hành vi nguy cơ để bảo vệ sức khỏe ngay từ bây giờ chính là bảo vệ sức khỏe của bản thân, gia đình và xã hội…
Cũng theo một số chuyên gia tại Hội thảo, chính vì lý do đó, Quốc hội đã thông qua hai đạo luật quan trọng là Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá; Luật Phòng, chống tác hại của rượu, bia. Đồng thời, Việt Nam đã tham gia Công ước Khung về kiểm soát thuốc lá từ rất sớm. Tuy nhiên, trong thời gian gần đây trên thị trường đã xuất hiện các sản phẩm thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng. Việc sử dụng thuốc lá điện tử có diễn biến phức tạp, tỷ lệ sử dụng có xu hướng gia tăng trong cộng đồng, đặc biệt trong giới trẻ và có ảnh hưởng xấu đến sức khỏe của người sử dụng.
Trước tình trạng nêu trên, Quốc hội lần đầu tiên có phiên họp giải trình trách nhiệm quản lý nhà nước về thuốc lá mới. Mới đây, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Công điện số 47/CĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ tăng cường quản lý thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng...