Từ hơn 2500 năm trước, trong giáo hội của Đức Phật đã hình thành tập quán các nhà sư đi khất thực. Bằng cách nhận đồ cúng dường của mọi người mà không phân biệt, các nhà sư muốn chứng tỏ rằng tất thảy con người đều bình đẳng. Bằng cách nhận đồ cúng dường, các vị còn muốn tạo điều kiện cho mọi người được làm điều thiện. Ai cũng có cơ hội làm phúc làm đức và gửi phúc đức vào trong thiên hạ.
Hồi giáo thì quy định hẳn việc làm từ thiện là một trong năm việc bắt buộc phải làm suốt đời. Không phải nhiều ít tùy tâm mà hẳn hoi thành chỉ tiêu cụ thể: không chỉ người giàu mới làm từ thiện mà ai cũng phải trích ra từ 2,5% đến 10% thu nhập hàng năm để giúp đỡ người nghèo và trẻ mồ côi. Tiền được trao trực tiếp, không nhất thiết phải qua một tổ chức nào. Bố thí là để thực hiện nghĩa vụ tôn giáo và là cách để làm trong sạch số tài sản mà mình kiếm được.
Minh họa: ĐỖ ĐỨCTinh thần ấy của Hồi giáo, sau mười bốn thế kỷ, đến giờ vẫn còn hiện đại.
Thứ nhất, người ta không thể viện cớ mình không giàu có để không phải làm từ thiện.
Thứ hai, làm từ thiện không phụ thuộc vào thu nhập cao thấp, thấp thì số phần trăm đóng góp ít, cao thì phần trăm nhiều hơn. Nhưng đã có quy định về mức sàn và mức trần, không được thấp hơn 2,5% và không nhất thiết phải cao hơn 10%. Rất thực tế và rất phải chăng, chẳng hạn 2,5% của chị lao công và 10% của các tỷ phú (hoặc ngược lại) là vừa với khả năng đóng góp của từng người.
Thứ ba, tiền là thứ không sạch, có thể là theo nghĩa bóng, nhưng trước hết là về nghĩa đen. Một đồng xu hoặc một tờ giấy bạc có cả triệu bàn tay cầm đến, dính dấp mồ hôi, cả triệu con vi trùng truyền nhiễm. Đồng tiền ấy qua tay bao nhiêu người giàu nghèo, có khi phải đồ mồ hôi và máu, có khi phải dùng đến thủ đoạn, đến những cách thức không hẳn đã trong sạch ngay thẳng. Đấy cũng là lý do Hồi giáo khuyên người ta dứt khoát phải cho bớt đi để làm trong sạch số tiền mà mình kiếm được.
Thứ tư, hãy trao trực tiếp cho người nghèo. Trực tiếp, đấy là sự kết nối giữa những tấm lòng, không cần phải qua trung gian. Sự thành tâm, sự trân trọng, sự sám hối nếu có, đều được bày tỏ một cách thẳng thắn, chính diện. Và hiện đại ở chỗ: trao trực tiếp như thế thì không có cơ hội cho sự rơi vãi hao hụt chấm mút, mà ngôn ngữ thời nay gọi là thất thoát.
Minh họa: ĐỖ ĐỨCNhư vậy, làm từ thiện không phải là việc của riêng người giàu. Cũng không phải là việc của riêng tôn giáo. Vô vàn tổ chức từ thiện trên thế giới là không tôn giáo. Cũng không chỉ là việc của các chính phủ. Ngày nay có rất nhiều tổ chức đang rất nỗ lực xóa đói giảm nghèo, đấy là những tổ chức phi chính phủ. Cũng không hẳn là phải hình thành những tổ chức. Ngày nay cũng có nhiều cá nhân tự nguyện đứng ra cải thiện điều kiện sống cho cộng đồng.
Từ thiện là việc làm của bất cứ ai, bất cứ chính phủ nào, bất cứ tôn giáo nào, bất cứ tổ chức nào.
*
* *
Nhưng mà trong những nỗ lực từ thiện rầm rộ cũng có nhiều thứ khiến người ta ưu tư.
Có một chị bạn, về hưu chị hoạt động năng nổ hăng hái hơn thời còn làm việc. Tháng này một chuyến đi về miền Trung trao học bổng cho mười cháu học sinh nghèo vượt khó. Tháng sau chị vào miền Nam thăm hỏi và trao quà cho những phụ nữ từng bị lừa bán ra nước ngoài. Trân trọng tinh thần làm việc và sự năng nổ nhiệt tình của chị. Nhưng tôi biết làng quê của chị ở bắc miền Trung, trường học còn thiếu bàn ghế, học sinh có khi phải ngồi xuống nền nhà ghi chép bài vở. Làng chị còn nhiều người nghèo phải lên thành phố làm giúp việc, lao động chân tay. Ngay trong dòng họ nhà chị còn có mấy cháu sắp hết phổ thông mà chưa dám định hướng đi tiếp lên đại học.
Từ thiện đâu xa. Từ thiện trước hết ở ngay trong gia đình mình, trong dòng họ mình, trong làng quê mình.
Chị cũng đã có lần đi làm từ thiện mang tầm quốc tế, sang tận làng quê Thái Lan, Nepal. Nhưng tôi vẫn nghĩ, trước hết chị hãy giúp cho con cháu trong dòng họ nhà chị bớt nghèo, hãy giúp cho làng quê của chị bớt xơ xác vườn không nhà trống.
Xin nhắc lại: mỗi người hãy trước hết vun đắp cho dòng họ nhà mình, làng quê mình, hoặc cho cộng đồng gần gũi xung quanh mình.
Nói như vậy có hẹp hòi cục bộ hay không? Không hề, ai cũng biết lo cho cộng đồng gần kề thì ở đâu đâu mọi người cũng đều có cơ hội.
Nói chỉ cần quan tâm đến cái gần kề tức là chỉ lo cho người ở gần ta, còn những người ở xa, rất xa, sẽ không được ai chăm lo giúp đỡ? Không hề, những người ở xa ta ấy đều có những người ở gần họ, và những người ở gần ấy cũng cần có ý thức chăm lo cho cộng đồng gần kề.
Có thể cũng có những cộng đồng xa tít bị bỏ quên, lúc ấy cần đến trách nhiệm của những tổ chức chính phủ và phi chính phủ. Lúc ấy tất nhiên cũng cần đến sự chung tay của các cá nhân thiện nguyện.
Theo đúng tinh thần đáp đền tiếp nối (pay it forward), chị giúp cho một đứa cháu họ xa, đứa cháu ấy học hành đỗ đạt rồi đến một nơi xa lập nghiệp, lúc đó đứa cháu ấy sẽ tự thấy có trách nhiệm với gia tộc và cả với những người trong cộng đồng cận kề với nó. Từ giúp gần mà thành ra giúp xa chính là như vậy.
*
* *
Từ bi với chúng sinh, tức là không chỉ từ bi với con người, mà còn là từ bi với mọi sinh linh. Đấy là một lý do vì sao có người thích nuôi mèo nuôi chó, nuôi chim cảnh cá cảnh. Họ nuôi chim thú không hẳn là chỉ để thỏa mãn nhu cầu có đối tượng làm bầu bạn.
Những người này hầu như rất kỳ thị những ai ăn thịt chó thịt mèo. Hoặc thất vọng với những ai không thấy được vẻ đẹp của những con vật cảnh. Tất nhiên những người không nuôi thú cảnh có lý do riêng của họ, không hẳn là kẻ thô thiển thiếu tình thương, thiếu tâm hồn. Nhà thơ Nga Robert Rozhdestvensky từng giễu cợt kiểu người hoang vắng tâm hồn, không say mê thơ ca nghệ thuật, không thích thú gì chuyện thần tiên, tỏ ra cục súc trước cái đẹp của muông thú: Họ tồn tại không tin vào chuyện cổ/Đi vào thơ như đi vào nhà thờ/Bắt chim phượng để rán ăn, và họ/đem cá vàng nấu xúp cho bữa trưa…
Nhưng ở nhiều người, yêu thú nuôi thì yêu một cách thái quá. Họ không hẳn đã yêu thương tha thiết một con người, nhưng chắc chắn là yêu thú nuôi như người, hơn người.
Một mạng chó còn quý hơn mạng người. Sẵn sàng bảo vệ chó mèo đến mức có thể đánh người giết người. Một con berger có thể được ôm ấp vuốt ve chiều chuộng, mỗi ngày xơi vài ba lạng thịt bò, trong khi còn biết bao con người vất vưởng ngoài kia, ốm đau thiếu đói.
Ôi chao, tình yêu súc vật! Từ bi với con vật mà từ chối từ bi với con người.
Thời gian ở nước ngoài, tôi có quen một số người có tình yêu đặc biệt đối với thú nuôi. Yêu cả thú hoang nữa. Ông ta bà ta mua cả bao tải thức ăn lương khô cho chó hoang mèo hoang khỉ hoang. Đến giờ là ra trước cửa, cả đàn chó hoang khỉ hoang từ bên bìa rừng bìa công viên mò đến. Ông ấy bà ấy cho chúng ăn, nhìn chúng trìu mến, cám cảnh thương xót cho lũ thú hoang lang thang bơ vơ.
Tốt thôi. Tình yêu muông thú cũng có khi dẫn lối cho người ta đến với tình yêu chúng sinh, tình yêu nhân loại.
Nhưng, trong lúc ông ấy bà ấy đang thương cảm cho lũ thú hoang bơ vơ, chắc không phải lúc nào họ cũng nghĩ đến ở công viên bên kia đường, còn nhiều lắm những đứa trẻ lang thang cơ nhỡ mà chẳng được đoái hoài.
