TPHCM: Hàng loạt di sản kiến trúc biến mất, hơn 500 biệt thự cổ bị xóa sổ

Ðánh mất quá khứ

Là dân “cầu - đường”, chuyên viên Sở Giao thông Vận tải TPHCM, đến bây giờ, sau gần ba thập kỷ, anh bạn tôi vẫn tiếc nuối về việc TPHCM cho tháo dỡ cầu Ba Cẳng trên kênh Hàng Bàng (quận 6) vào những năm đầu thập niên 1990, sau đó cho lấp luôn con kênh với lý do công trình xuống cấp. Bây giờ TPHCM phải chi hàng nghìn tỷ đồng để khôi phục lại kênh Hàng Bàng. Anh nói cầu Ba Cẳng là công trình kiến trúc độc nhất vô nhị ở Đông Nam Á, gắn liền với nhiều giai thoại còn lưu truyền đến hôm nay nên lẽ ra phải bảo tồn, tôn tạo thay vì tháo dỡ cho khỏi… chướng mắt như suy nghĩ của nhiều lãnh đạo hồi ấy.

Đó chỉ là một trong những ví dụ điển hình về sự mai một của nhiều di sản quý. Trong quá trình xây dựng và phát triển đô thị, TPHCM đã xóa bỏ rất nhiều di sản, di tích gắn liền với lịch sử hình thành thành phố, như: Tháp quan sát phòng cháy, chữa cháy đầu tiên của thành phố trong Sở Cảnh sát PCCC, thương xá Tax, Nhà đèn Chợ Quán, cầu Nhị Thiên Đường...

Tại hội thảo về bảo tồn di sản do Bảo tàng TPHCM và Trung tâm Bảo tồn và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa TPHCM phối hợp tổ chức mới đây, PGS.TS Nguyễn Minh Hòa (Trường Đại học KHXH&NV TPHCM) đưa ra một danh sách gồm 18 công trình kiến trúc đã bị xóa sổ trong quá trình xây dựng và phát triển thành phố. Đó là địa điểm lưu niệm Chủ tịch Tôn Đức Thắng tại khu vực Ba Son và ụ tàu, Cầu sắt trong Thảo Cầm Viên, Cầu Ba Cẳng, Tháp quan sát phòng cháy, chữa cháy đầu tiên của TPHCM ở khuôn viên Sở Cảnh sát PCCC, Trại Davis trong sân bay Tân Sơn Nhất, Công viên Chi Lăng, Quán cà phê Givral, Thương xá Tax, Nhà đèn Chợ Quán, Cầu Nhị Thiên Đường, vòng xoay Quách Thị Trang cùng tượng Trần Nguyên Hãn...

Theo ông Hòa, các nước phát triển khi xây dựng phát triển đô thị nếu vì bất khả kháng phải chấp nhận đánh đổi di sản để đem lại “lợi ích lâu dài và lớn gấp nhiều lần”, điều họ làm trước hết là lập “phụ lục” di sản bị phá hủy ở ngay tại công trình mới. Đó là bảng giới thiệu, hình ảnh, một ít hiện vật còn sót lại, mô hình thu nhỏ của công trình/di sản lúc còn tồn tại...

PGS.TS Nguyễn Minh Hòa tiếc nuối: “Kiến trúc sư danh tiếng nhất thế kỷ 20 là Le Corbusier có một câu nói đại ý rằng diện mạo của một thành phố có tuổi đời lâu năm giống như một khuôn mặt người. Mà, đã là khuôn mặt người lớn tuổi thì không thể không có nếp nhăn, có vết nám, thậm chí là cả những vết sẹo, nhưng đó mới là khuôn mặt người, nếu không có chúng thì là khuôn mặt của manơcanh, bóng mịn, vô hồn. Những di sản văn hóa - lịch sử - kiến trúc chính là những nếp nhăn của khuôn mặt thành phố”.

Theo ThS Nguyễn Mậu Hùng (Đại học Huế), nhiều địa chỉ tại TPHCM như chùa Giác Lâm, chùa Phụng Sơn, lò gốm Hưng Lợi… nếu không cải thiện được tình trạng xâm lấn di tích và xâm hại, việc di sản bị mai một chỉ là chuyện sớm muộn.

Hơn 500 biệt thự cổ bị xóa sổ

Tại buổi giám sát của về công tác bảo tồn di sản và cảnh quan kiến trúc đô thị tại UBND TPHCM vào ngày 12/11, Trưởng Ban Đô thị HĐND TPHCM Trần Trung Kiên cảnh báo: Những công trình kiến trúc có giá trị càng để lâu càng có nguy cơ biến mất. Chẳng hạn như hầm cất giấu vũ khí trong kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ đến nay không còn nữa.

Trưởng Ban Văn hóa - xã hội HĐND TPHCM Thi Thị Tuyết Nhung đặt vấn đề: Vì sao HĐND TPHCM giám sát việc bảo tồn di sản và cảnh quan, kiến trúc đô thị? Bà Nhung trả lời luôn: Vì TPHCM có chủ trương sắp xếp lại các cơ quan làm việc, trong đó có trụ sở làm việc của Sở TN&MT, Sở TT&TT. Đây là hai di tích đặc biệt về kiến trúc (người dân vẫn gọi là Dinh Thượng Thơ).

“Khi tổ chức hội thảo về bảo tồn, nhiều chuyên gia, nhà khoa học bức xúc đặt rất nhiều vấn đề về thái độ ứng xử của cơ quan quản lý nhà nước đối với 2 công sở trên nói riêng và các di sản tại TPHCM nói chung”, bà Nhung cho hay.

Giám đốc Sở Quy hoạch Kiến trúc TPHCM Nguyễn Thanh Nhã thừa nhận: Công tác bảo tồn di sản, cảnh quan kiến trúc đô thị là việc cần làm trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của thành phố. Tuy nhiên, do chưa được quan tâm đúng mức nên nhiều năm nay, một số công trình di sản bị xâm lấn, lấn chiếm, tranh chấp hoặc xuống cấp, chưa được trùng tu, bảo vệ. Nhiều công trình cảnh quan kiến trúc thuộc sở hữu tư nhân do chưa có cơ chế khuyến khích, bị thay đổi hiện trạng. Đơn cử như việc phân loại, đánh giá biệt thự kéo dài nhiều năm, đến khi kiểm tra thực tế thì đã có 560/1.400 biệt thự cũ không còn giữ nguyên hiện trạng, nhiều nơi biến thành nhà phố dù trên giấy tờ vẫn ghi nguồn gốc đất là biệt thự. Hiện nay, để bảo vệ số biệt thự cũ, TPHCM phải xem xét từng trường hợp xin cấp giấy phép xây dựng.

Chủ tịch HĐND TPHCM Nguyễn Thị Lệ cho hay, việc quản lý biệt thự cũ khiến người dân rất bức xúc. Bà kể: “Chủ nhân các biệt thự cổ hầu hết là các vị lão thành cách mạng. Bà con bức xúc đòi đi kiện, tôi phải thuyết phục cứ bình tĩnh để tôi tìm hiểu và có ý kiến với UBND TP mới tạm ổn. Nhiều biệt thự bên ngoài trông ngon lành như vậy chứ bên trong người dân đã đập bỏ hết kiến trúc cũ để xây lại nhằm đáp ứng nhu cầu về chỗ ở”, bà Lệ cho hay.

Bà Nguyễn Thị Lệ đề nghị UBND TPHCM chỉ đạo các sở ban ngành, quận huyện bảo vệ di tích, không để xảy ra tình trạng người dân lấn chiếm, mua bán. Chẳng hạn tại một ngôi chùa là di tích ở gần Đầm Sen (quận 11), tư nhân chiếm dụng làm chỗ ở. Việc xử lý thu hồi rất khó, thậm chí căng thẳng. Trụ trì chùa buổi tối không dám ngủ trong chùa…

Giám đốc Sở VH-TT TPHCM Huỳnh Thanh Nhân cho biết TPHCM đang lập hồ sơ 102 công trình, địa điểm để kiểm kê xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh. Tuy nhiên, một số công trình, địa điểm đã được xác định là đủ tiêu chí xếp hạng nhưng chủ sở hữu, cá nhân tổ chức trực tiếp quản lý, sử dụng không đồng ý.

Trong quá trình quy hoạch giao thông, quy hoạch đô thị, cơ quan chức năng chưa tính đến khu vực bảo vệ di tích, cảnh quan kiến trúc công trình xung quanh di tích đã dẫn đến hậu quả là nhiều di tích có khu vực bảo vệ nằm trong quy hoạch giao thông, đô thị.

 “Một số tổ chức, cá nhân trông coi trực tiếp tại di tích đã để xảy ra việc mất trộm hiện vật như đình Linh Tây, đình Bình Tây, đình Khánh Hội, đình Bình Đông”, ông Huỳnh Thanh Nhân cho hay.

Thương xá Tax (xây dựng năm 1880) bị tháo dỡ vào cuối năm 2016 để làm tuyến metro số 1