qua á trònh ûúpá xacá , thï ë nïn ngay caã 5.000 nùm sau, nhûnä g nha â baoã quanã vênî coi muiâ hûúng nayâ la â “dï î chõu” nhú â nhûaå va â dêuì cêy thöng, tuyïtë tunâ g va â bacá h xu.â Nghiïn cûuá àûúcå thûcå hiïnå búiã trûúnâ g University College London (Anh), Àaiå hocå Ljubljana (Slovenia) húpå tacá vúiá Baoã tanâ g Ai Cêpå ú ã Cairo. “Muiâ cuaã xacá ûúpá àa ä thu hutá sû å quan têm àaná g kï í trong nhiïuì nùm. Nghiïn cûuá mang tñnh àötå pha á nayâ giupá chuná g töi Chuã nhêåt 2/3/2025 6 BAOÁ TIÏNÌ PHONG PHATÁ HAN H TÊTË CA à CACÁ NGAY TRONG TUÊNÌ n CÖNG VIÏN NHO à NHÊTË THÏ Ë GIÚIÁ Mötå cöng viïn úã Nhêtå Banã àa ä chñnh thûcá àûúcå cöng nhênå la â cöng viïn nhoã nhêtë thï ë giúiá vúiá diïnå tñch chó 0,23 metá vuöng. Cöng viïn gênì Toaâ thõ chñnh Nagaizumi àûúcå xêy dûnå g sau khi mötå cöng nhên thuöcå bö å phênå quanã ly á xêy dûnå g cuaã thõ trênë thêyë cöng viïn Mill Ends úã bang Oregon (My)ä , núi trûúcá àêy nùmæ giû ä ky ã lucå vúiá diïnå tñch 0,28 metá vuöng. “Ho å muönë taoå ra mötå cöng viïn nhoã hún nûaä ”, öng Shuji Koyama, trûúnã g nhomá taiå bö å phênå quanã ly á xêy dûnå g, cho biïtë . Cöng viïn àûúcå hoanâ thanâ h vaoâ nùm 1988, nhûng gênì àêy thõ trênë múiá múiâ giamá khaoã Ky ã lucå Thï ë giúiá Guinness àïnë àï í chñnh thûcá ào àacå . “Chuná g töi muönë duy trò cöng viïn cunâ g cönå g àönì g, cunä g nhû taoå ra mötå canã h quan thên thiïnå àï í nhiïuì ngûúiâ hún nûaä co á thï í ghe á thùm thõ trênë chuná g töi”, öng Koyama noiá . THAÂNH LONG (theo upi.com) n NHA  TIÏN TRI CHUÖTÅ CHUIÄ Punxsutawney Phil, chuá chuötå chuiä nöií tiïnë g vúiá taiâ tiïn tri, àaä dû å àoaná muaâ àöng seä keoá daiâ thïm sauá tuênì nûaä ú ã My.ä Mötå àamá àöng tuå têpå vaoâ thaná g Hai taiå bang Pennsylvania, khi chu á chuötå chuiä àûúcå àûa ra khoiã göcë cêy àï í àûa ra dûå àoaná cuaã mònh. Nghi lï î nayâ co á tû â hún mötå thï ë ky ã trûúcá va â trú ã nïn nöií tiïnë g nhú â bö å phim Groundhog Day nùm 1993, cho duâ no á co á nguönì göcë lêu àúiâ hún nhiïuì trong vùn hoaá dên gian chêu Êu. Theo Cêu lacå bö å chuötå chuiä Punxsutawne, nïuë no á khöng nhòn thêyë boná g cuaã mònh, àiïuì ào á co á nghôa la â muaâ xuên àïnë súmá . Conâ nïuë no á nhòn thêyë boná g, muaâ àöng seä keoá daiâ thïm sauá tuênì nûaä . Co á thï í àiïuì nayâ se ä gêy ngacå nhiïn, nhûng Phil khöng phaiã lucá naoâ cunä g chñnh xacá . Chu á chuötå chuiä thûúnâ g xuyïn dûå àoaná muaâ àöng seä daiâ hún va â xacá suêtë àoaná àuná g chûa àïnë 50%. THUÂY ANH (theo news.sky.com) n PHATÁ HIÏNÅ MUI HÛÚNG CUAà XACÁ ÛÚPÁ Xacá ûúpá Ai Cêpå cö í àaiå co á muiâ “gö,î cay va â ngotå ”, theo nhûnä g phatá hiïnå múiá cuaã mötå nghiïn cûuá àöcå àaoá . Cacá nha â nghiïn cûuá àa ä tuyïní dunå g “nhûnä g ngûúiâ àaná h húi chuyïn nghiïpå ” va â mötå chiïcë muiä àiïnå tû ã nhên taoå àï í nghiïn cûuá muiâ cuaã chñn xacá ûúpá . Theo ho,å ngûúiâ Ai Cêpå cö í àaiå coi muiâ la â yïuë tö ë quan tronå g trong Kyá sûå … Thêyë töi co á chutá bùn khoùn rùnç g cùpå göië mònh coá leo nöií Ducå Thuyá sún khöng thò anh em cûúiâ vui “Bùnç g caiá nha â lêuì 4 tênì g rûúiä chû á mêyë ? Vêyå la â lênì àêuì àûúcå leo Non Nûúcá - Ducå Thuyá sún, ngonå nuiá thú nuiá Tiïn. Bïn canå h laiå co á thïm mêyë banå hiïnì . Non Nûúcá co á caiá tïn Ducå Thuyá Sún, tacá gia ã la â mötå danh sô nhaâ Trênì . Danh tûúná g Trûúng Haná Siïu tûnâ g gênì guiå ta ã phu â hûuä bêtå suötë 4 àúiâ vua Trênì vò yïu canã h àepå honâ Non Nûúcá àa ä àöií thanâ h Ducå Thuyá sún (Ducå Thuyá nghôa laâ con chim traã tùmæ mònh bïn donâ g söng nûúcá bacå ). Öng cho àï ì baiâ thú Ducå Thuyá sún khùcæ thacå h trïn àaá nuiá Thuyá . Non Nûúcá Ninh Bònh cunä g la â quï Trûúng Haná Siïu. Vïì gia â öng lamâ nha â ú ã ngay nuiá Ducå Thuyá . Xin trñch ra àêy taiâ liïuå cuaã cacá “quan” vùn súã taiå . Honâ Non Nûúcá - Ducå Thuyá sún coá àö å cao hún 100 metá , núi cao nhêtë la â momã nuiá Àöng Nam. Phña Àöng, phña Têy àïuì dûnå g àûná g va â hiïmí trú,ã chó co á phña Nam laâ conâ co á chö î thoai thoaiã , ngûúiâ xûa àa ä taoå bêcå lïn xuönë g àï í treoâ lïn àónh nuiá ma â ngùmæ canã h. Theo dêuë chên cuaã tiïnì nhên, töi cö ë ghòm nhõp thúã àï í nghe cho thunã g nhúiâ của anh caná bö å Sú ã Vùn hoaá Ninh Bònh (khi haå sún laiå ngöiì chepá laiå cho chùcæ ). … Àïnë nùm 2008, àaä co á töní g sö ë gênì 60 vùn bia àûúcå thönë g kï ú ã nuiá Non Nûúcá - Ducå Thuyá sún. Coá 9 bia thúiâ Trênì , 8 bia thúiâ Lï, 39 bia thúiâ Nguyïnî , 3 bia chûa xacá àõnh àûúcå niïn àaiå . Do tacá àönå g cuaã thiïn nhiïn va â con ngûúiâ , mötå sö ë bia àa ä hû haiå , khöng conâ àocå àûúcå . … Trong söë 9 vùn bia thúiâ Trênì hiïnå conâ trïn nuiá , co á 1 bia kyá sû,å 1 bia sùcæ chó vua ban, 1 bia thú, 6 bia conâ laiå la â bia tiïnë cuná g. Bia kyá sû å la â bia “Ducå Thuyá sún Linh Tïë thapá ky”á do Trûúng Haná Siïu soanå vaoâ nùm Thiïuå Phong thû á 3 (1343) thúiâ Trênì . Ca ã thêyí co á 8 vùn bia thúiâ Lï. 3 bia ngû å àï ì cuaã cacá vua Lï Thaná h Töng nùm Quang Thuênå thû á 8 (1467) àïì la â “Dû baiá yïtë ”. Lï Hiïnë Töng nùm Canã h Thönë g thû á 4 (1501) àïì la â “Ngû å chï ë àï ì Ducå Thuyá sún”. Vùn bia thúiâ Nguyïnî chiïmë sö ë lûúnå g lúná nhêtë trong böå sûu têpå bia ú ã nuiá Non Nûúcá , vúiá 39 bia. Vùn bia thúiâ Nguyïnî ú ã àêy àa phênì la â bia thú cuaã vua quan, cacá bêcå tao nhên mùcå khacá h àï ì tûaå möiî lênì vï ì qua Ninh Bònh. Ngoaiâ ra co á mötå bia àaiå tû å “Y nhiïn thiïn cö”í (nganâ nùm vênî thï)ë khùcæ nùm Duy Tên thûá 2 (1908). Mötå bia co á tûaå àï ì “Loanå hêuå àùng Ducå Thuyá sún” khùcæ nùm Tû å Àûcá thûá 27 (1874) noiá lïn nöiî hoaiâ camã sau thúiâ loanå lacå (Phapá àaná h chiïmë tónh Ninh Bònh nùm 1873), cuöcå àúiâ àöií thay dêu bï)í . Trong söë 39 bia thúiâ Nguyïnî , coá 6 bia khùcæ bùnç g chû ä quöcë ngû,ä nùmç ú ã gocá Àöng Nam trïn àónh nuiá . … Ngûúiâ caná bö å Baoã tanâ g co á lûu y á chuná g töi rùnç g, giúiá nghiïn cûuá àaä àaná h gia,á cacá banã vùn khùcæ hiïnå conâ trïn vacá h àa á ú ã nuiá Non Nûúcá khöng chó la â cacá tacá phêmí vùn hocå co á gia á trõ ma â conâ la â nhûnä g tacá phêmí nghï å thuêtå àiïu khùcæ cöng phu, coá gia á trõ thêmí my ä cao, àûúcå phên böë haiâ hoaâ trïn cacá vacá h àa á phùnè g, dûnå g àûná g, lamâ tön thïm ve ã àepå va â kïtë tinh giaá trõ vùn hoaá cuaã thùnæ g canã h nöií tiïnë g Ducå Thuyá sún va â cö ë àö Hoa Lû Ninh Bònh. Trong söë 8 vùn bia thúiâ Lï, chônh chiïnå trïn àónh Ducå Thuyá sún la â baiâ thú cuaã nha â vua Lï Hiïnë Töng “Ngûå chï ë àï ì Ducå Thuyá sún” khùcæ nùm Canã h Thönë g thû á 4 (1501). Àoá la â bûcá ma nhai nhû thacá h àö ë vúiá thúiâ gian búiã chûä khùcæ conâ ro ä netá nhêtë . Trong chñnh sû,ã Toaân thû (Àaiå Viïtå sû ã ky á Toanâ thû) conâ ranâ h re ä vï ì Lï Hiïnë Töng, ngûúiâ con trai caã cuaã Vua Lï Thaná h Töng, võ hoanâ g àï ë thöng minh, nhên tû â va â ön hoaâ . Thûúnâ g sau khi baiä triïuì , Hiïnë Töng ra ngöiì noiá chuyïnå vúiá cacá ba á quan va â sô àaiå phu, hoiã han vï ì viïcå hay dú,ã àûúcå mêtë cuaã chñnh sû,å dunâ g lúiâ noiá dõu danâ g, netá mùtå tûúi vui àï í dênî dùtæ cho ho å noiá ra. Cho nïn vua biïtë ro ä tònh ngûúiâ bïn dûúiá , gatå bo ã sû å che àêyå giêuë giïmë . Bï ì töi co á löiî lêmì gò, öng khuyïn baoã , quú ã tracá h nhe å nhanâ g, chû á khöng gùtæ mùnæ g hay àaná h roi lamâ nhucå bao giú.â Öng luön biïtë cacá h sùpæ àùtå cöng viïcå nïn nhanâ ha å ung dung, chûa bao giúâ to tiïnë g, giênå dû ä ma â thiïn haå àïuì rùm rùpæ tuên theo. Lï Hiïnë Töng, úã ngöi vua ngùnæ nguiã co á 7 nùm, thoå chó 44 tuöií nhûng àaä àïí laiå nhiïuì tiïnë g thúm trong sû.ã Cunä g la â öng vua coá nhiïuì thú khùcæ trïn àaá ú ã nhiïuì danh thùnæ g. Trú ã laiå baiâ Ngû å chï ë trïn Ducå Thuyá sún. Bia co á 2 phênì . Phênì tõnh dênî ( Lúiâ dênî ) Caãnh Thöëng tûá niïn, thanh xuên chi troång. Dûå baái yïët têím lùng, löå kinh Phêåt saái. Naäi duy chu ngaån thûúång tñn böå nham àêìu. Tïë thùæng tùçng àiïn tûác khöng trûúång thêët. Àùng Thaái Sún nhi tiïíu thiïn haå, voång thûúång haãi nhi höåi triïìu àöng. Giai hûáng höët sinh, vônh lûu vu thaåch. (Lúiâ dênî . Nùm Caãnh Thöëng thûá 4 (1501), giûaä tiïtë xuên tûúi. Ta baiá yïtë têmí lùng, àûúnâ g qua chuaâ phêtå . Liïnì buöcå thuyïnì lïn bö,å thûcå àapå sûúnâ non. Tûnâ g tênì g canã h thùnæ g lïn, ngöå caiá nhû khöng canã h vêtå . Àuná g camã xucá : lïn Thaiá Sún thêyë thiïn haå nho,ã nhòn biïní xanh muön nhaná h vï ì Àöng. Thi hûná g tranâ tuön, maiä lûu vaoâ àa)á Phênì thú. Ngêîu thûâa cú haå trùæc toaân ngoan ÊÍn* chiïu àïì tûã thuáy àoan Thaáp hûäu duåc vûúng taâng xaá lúåi Nhên toâng nhêåt quaán kiïën Traâng An Du du ngao cûåc thi hoaâi traáng Diïíu diïíu tang àiïìn nhaän giúái khoan Nhên trñ khúãi du àa thiïíu laåc Caá nh thùng tuyïå t àónh voå ng bùç ng àoaâ n Bêng khuêng Ducå Thuyá sún Cöng viïn thõ trênë Nagaizumi Chuötå chuiä Punxsutawney Phil dûå àoaná thúiâ tiïtë Xacá ûúpá vênî giû ä àûúcå muiâ hûúng “dïî chõu” 5.000 nùm sau Thacá banã Bia àï ì thú Ngû å chï ë cuaã vua Lï Hiïní Töng Tacá gia ã baiâ viïtë ú ã Ducå Thuyá sún Trûúcá nay thiïn haå cûá nhùcæ cû á nùcæ nomã àïnë àõa danh Nuiá Baiâ Thú ú ã Quanã g Ninh, núi vua Lï Thaná h Töng tûnâ g àï ì thú. Ma â rêtë ñt ngûúiâ quïn mêtë cö ë àö Hoa Lû Ninh Bònh coá mötå nuiá Baiâ Thú nûaä . Ào á laâ Ducå Thuyá sún. Nuiá Baiâ Thú Quanã g Ninh chó coá mötå baiâ thú. Nhûng Ducå Thuyá sún co á tênå nhûnä g hún 60 khoanã g ma nhai - thú khùcæ trïn àa,á nhûnä g bia thú nöií tiïnë g cuaã cacá bêcå vua chuaá , tranå g nguyïn, banã g nhanä , thamá hoa va â bao tao nhên mùcå khacá h xuyïn suötë 7 thï ë ky ã Àaiå Viïtå ! [ XUÊN BA ]
RkJQdWJsaXNoZXIy MjM5MTU3OQ==