Nhòn ra thïë giúái 13 BAOÁ TIÏNÌ PHONG PHATÁ HAN H TÊTË CA à CACÁ NGAY TRONG TUÊNÌ Chuã nhêåt 5/10/2025 Àêy la â mötå trong nhûnä g hònh anã h runâ g rúnå nhêtë vï ì thamã hoaå diïtå chunã g Holocaust: mötå tïn lñnh Àûcá Quöcë xa ä chôa suná g lucå vaoâ àêuì mötå ngûúiâ àanâ öng àang quyâ göië trûúcá mötå hö ë àêyì xacá chïtë . Quên Àûcá bao vêy hiïnå trûúnâ g. Bûcá anã h àûúcå chupå taiå Ukraine ngayâ nay, mang tïn “Ngûúiâ Do Thaiá cuöië cunâ g ú ã Vinnitsa”, trong nhiïuì thêpå ky ã àa ä bõ chön vuiâ trong bñ êní . Nha â sûã hocå Jürgen Matthaus àaä dayâ cöng truy tòm cacá manã h ghepá trong nhiïuì nùm va â vúiá sû å trú å giupá cuaã trñ tuïå nhên taoå (AI), öng tûå tin rùnç g mònh àaä xacá àõnh àûúcå ke ã giïtë ngûúiâ . Theo öng Matthaus, lûcå lûúnå g SS thûcå hiïnå vu å thamã satá ngayâ 28/7/1941, rêtë co á thï í la â vaoâ àêuì giú â chiïuì , taiå Berdychiv. Thanâ h phö ë nayâ trong nhiïuì thï ë ky ã la â mötå trung têm phönì thõnh cuaã àúiâ sönë g Do Thaiá . No á nùmç cacá h Kiev 150km vïì phña têy nam va â cacá h Vinnitsa khoanã g 90km vïì phña bùcæ , núi tûâ lêu bõ hiïuí lêmì la â àõa àiïmí cuaã cacá vu å thamã satá . Biïtå kñch Einsatzgruppe C, mötå trong söë àún võ cú àönå g àûúcå triïní khai taiå Liïn Xö múiá chiïmë àoná g, àa ä tham gia vaoâ viïcå quetá sacå h “ngûúiâ Do Thaiá va â du kñch” khoiã khu vûcå nayâ vaiâ ngayâ trûúcá chuyïnë thùm cuaã Adolf Hitler. Hanâ h trònh giaiã ma ä cuaã öng Matthaus bao gömì cacá kho lûu trûä cuä ky,ä nhûnä g phatá hiïnå may mùnæ , y á kiïnë àoná g gopá tû â àönì g nghiïpå va â sû å tham gia cuaã cacá tònh nguyïnå viïn tûâ nhomá baoá chñ nguönì mú ã Bellingcat. DUN G AI ÀÏ Í PHÊN TÑCH Nghiïn cûuá sú bö å nùm ngoaiá tiïtë löå ngayâ thaná g, àõa àiïmí va â àún võ liïn quan àïnë vu å xa ã suná g hanâ g loatå àa ä thu hutá chu á y á trïn truyïnì thöng Àûcá . Mötå àöcå gia ã lïn tiïnë g va â cho biïtë , dûaå trïn thû tû â gia àònh anh lûu giû,ä anh êyë tin rùnç g tay suná g co á thï í la â chu á cuaã vúå anh, Jakobus Onnen. Vaoâ nhûnä g nùm 1990, ngûúiâ thên àa ä tiïu huyã nhûnä g la á thû Onnen gûiã vï ì tû â mùtå trênå phña àöng. Nhûng hoå vênî conâ giû ä anã h cuaã Onnen, vaâ cacá tònh nguyïnå viïn Bellingcat àaä sû ã dunå g AI àï í phên tñch nhûnä g bûcá anã h nayâ . “Theo nhûnä g gò töi nghe àûúcå tû â cacá chuyïn gia AI, mötå bûcá anã h lõch sû ã khiïnë viïcå àatå àûúcå mûcá àö å trunâ g khúpá 98% hoùcå 99,9% trúã nïn khoá khùn hún”, öng Matthaus noiá . “Tuy nhiïn, kïtë qua ã trunâ g khúpá ma â thuêtå toaná àûa ra cao àïnë bêtë thûúnâ g”. Sû å giönë g nhau roä rïtå cuaã cacá bûcá anã h, kïtë húpå vúiá vö sö ë bùnç g chûná g gianá tiïpë , àa ä thuyïtë phucå öng cöng bö ë nghiïn cûuá . “Cacá cöng cuå ky ä thuêtå sö ë trong khoa hocå nhên vùn àang àûúcå sû ã dunå g ngayâ canâ g nhiïuì , nhûng chuná g thûúnâ g àûúcå dunâ g àï í xû ã ly á dû ä liïuå hanâ g loatå , chû á khöng phaiã àï í phên tñch cuå thï”í , öng noiá vï ì tiïmì nùng sû ã dunå g AI trong lônh vûcå cuaã mònh. “Roä ranâ g àêy khöng phaiã la â giaiã phapá thênì ky â – àêy chó laâ mötå trong sö ë nhiïuì cöng cu.å Yïuë tö ë con ngûúiâ vênî la â chòa khoaá ”. Onnen, ngûúiâ gia nhêpå àanã g Quöcë xa ä trûúcá khi Hitler lïn nùmæ quyïnì vaoâ nùm 1933, xuêtë thên tûâ mötå gia àònh co á hocå thûcá va â thúiâ tre,ã thñch du lõch va â hocå ngoaiå ngû.ä Onnen coá cêpë bêcå tûúng àöië thêpë va â tû ã trênå vaoâ thaná g 8/1943. “Àönå g cú la â mötå trong nhûnä g cêu hoiã kho á tra ã lúiâ nhêtë . Töi nghô lyá do taiå sao y laiå taoå daná g nhû vêyå , phong thaiá cuaã y – töi nghô laâ nhùmç mucå àñch gêy ênë tûúnå g”, öng Matthaus noiá . “Viïcå tham gia vaoâ mötå vu å thamã satá nhû vêyå àûúcå coi la â àiïuì hiïní nhiïn va â khöng mang laiå cho banå bêtë ky â àiïmí thûúnã g naoâ trong cacá àún võ giïtë ngûúiâ nayâ ”. Öng lêyë lamâ tiïcë rùnç g nhûnä g bûcá thû Onnen gûiã vï ì nha â tû â mùtå trênå , vönë co á thï í he á lö å hï å tû tûúnã g cuaã ngûúiâ gûiã , àa ä bõ huyã . Tuy nhiïn, öng lûu yá rùnç g ngûúiâ ho å hanâ g àûná g ra tiïtë löå danh tñnh cuaã Onnen, àaä àocå nhûnä g bûcá thû tû â nhiïuì thêpå ky ã trûúcá va â mö ta ã chuná g la â “têmì thûúnâ g”. Öng Matthaus “khaá chùcæ chùnæ ” rùnç g bûcá anã h vï ì vu å thamã satá Berdychiv laâ do mötå ngûúiâ àönì g àöiå chupå va â chó ra rùnç g nhûnä g bûcá anã h chupå nhanh nhû vêyå àûúcå coi la â “chiïnë lúiå phêmí ” tû â cacá cuöcå thamã satá dên thûúnâ g. Trong söë khoanã g 20.000 ngûúiâ Do Thaiá ú ã Berdychiv khi quên Àûcá àïnë vaoâ nùm 1941, chó conâ laiå 15 ngûúiâ vaoâ àêuì nùm 1944, theo hanä g tin Der Spiegel cuaã Àûcá . “Nhûnä g vu å hanâ h quyïtë hanâ g loatå xayã ra cho àïnë ngayâ cuöië cunâ g cuaã thúiâ ky â Àûcá chiïmë àoná g miïnì Àöng”, öng Matthaus noiá . “Töi nghô rùnç g bûcá anã h nayâ cunä g quan tronå g nhû hònh anã h caná h cöní g traiå têpå trung Auschwitz, búiã vò no á cho chuná g ta thêyë banã chêtë thûcå tï,ë cuöcå àöië àêuì trûcå tiïpë giûaä ke ã giïtë ngûúiâ va â ngûúiâ bõ giïtë ”. Dû å aná cuaã öng Matthaus cunä g bao gömì viïcå truy tòm danh tñnh nanå nhên trong bûcá anã h Berdychiv. Öng àang húpå tacá vúiá mötå àönì g nghiïpå ngûúiâ Ukraine, öng Andrii Mahaletskyi, sûã dunå g hö ì sú thúiâ Liïn Xö vïì cacá cönå g àönì g àõa phûúng. Theo öng, AI cunä g co á thï í hûuä ñch trong cöng viïcå àiïuì tra nayâ , nïuë ho å co á thï í tòm thêyë nhûnä g hònh anã h tûúng tûå vï ì ngûúiâ àanâ öng mùcå bö å vest. Öng thûaâ nhênå nhûnä g thacá h thûcá cuaã dû å aná , búiã vò cho duâ Àûcá Quöcë xa ä ghi laiå tïn cuaã nhûnä g ngûúiâ bõ trucå xuêtë tû â Têy Êu àïnë cacá traiå têpå trung mötå cacá h chi tiïtë , phênì lúná nanå nhên bõ satá haiå ú ã phña àöng vênî vö danh sau tamá thêpå ky.ã “Co á hún 1 triïuå nanå nhên ú ã Liïn Xö bõ chiïmë àoná g”, öng noiá . “Hêuì hïtë hoå khöng àûúcå biïtë àïnë , àuná g nhû y á àõnh cuaã nhûnä g ke ã satá nhên”. n Nha â sû ã hocå Àûcá Jürgen Matthaus danâ h nhiïuì nùm àï í àiïuì tra mötå trong nhûnä g bûcá anã h Holocaust khetá tiïnë g nhêtë lõch sû.ã Sau hún tamá thêpå ky,ã danh tñnh ke ã giïtë ngûúiâ cuöië cunâ g àaä àûúcå xacá àõnh. Bûcá anã h “Ngûúiâ Do Thaiá cuöië cunâ g ú ã Vinnitsa” [ HA  MY ] (theo theguardian.com, ngayâ 2/10/2025) Nhênå danå g satá nhên Thïë chiïnë II Nghiïn cûá u coá tïn laâ Phaá t triïí n nhêå n thûá c naä o böå võ thaâ nh niïn, àûúå c thûå c hiïå n búã i King’s College London (Anh), Àaå i hoå c York (Canada), Àaå i hoå c Harvard (Myä ), àûúå c cöng böë trïn taå p chñ Nature Mental Health. Caá c nhaâ nghiïn cûá u àaä ào lûúâ ng sûå bêë t bònh àùè ng trong möå t söë bang cuã a Myä bùç ng caá ch chêë m àiïí m mûá c àöå àöì ng àïì u cuã a thu nhêå p. Caá c tiïí u bang coá mûá c àöå bêë t bònh àùè ng cao hún bao göì m New York, Connecticut, California vaâ Florida, trong khi Utah, Wisconsin, Minnesota vaâ Vermont bònh àùè ng hún. Baãn chuåp cöång hûúãng tûâ (MRI) àaä àûúåc phên tñch àïí nghiïn cûáu diïån tñch bïì mùåt vaâ àöå daây cuãa caác vuâng trïn voã naäo, bao göìm nhûäng vuâng liïn quan àïën caác chûác nùng nhêån thûác cao hún nhû trñ nhúá, caãm xuác, sûå chuá yá vaâ ngön ngûä. Sûå kïët nöëi giûäa caác vuâng khaác nhau cuãa naäo cuäng àûúåc phên tñch bùçng nhiïìu lêìn queát, trong àoá nhûäng thay àöíi vïì lûu lûúång maáu cho thêëy biïíu thõ hoaåt àöång cuãa naäo. Nghiïn cûáu phaát hiïån ra rùçng treã em söëng úã nhûäng khu vûåc coá mûác àöå bêët bònh àùèng xaä höåi cao hún, nhû mêët cên bùçng kinh tïë-xaä höåi vaâ thiïëu thöën, coá liïn quan àïën viïåc giaãm diïån tñch bïì mùåt voã naäo vaâ thay àöíi caác kïët nöëi giûäa nhiïìu vuâng naäo. Àaáng chuá yá, nhûäng thay àöíi vïì naäo böå àûúåc ghi nhêån úã treã em trong moåi hoaân caãnh kinh tïë - tûâ têìng lúáp trung lûu àïën gia àònh coá thu nhêåp thêëp. Tiïën sô Divyangana Rakesh, taåi Viïån Têm thêìn hoåc, Têm lyá hoåc vaâ Khoa hoåc Thêìn kinh thuöåc King’s College London, cho biïët nghiïn cûáu naây khöng têåp trung vaâo thu nhêåp cuãa tûâng gia àònh maâ laâ caách phên phöëi thu nhêåp trong xaä höåi. “Caã treã em tûâ caác gia àònh giaâu coá vaâ thu nhêåp thêëp àïìu coá sûå thay àöíi vïì phaát triïín thêìn kinh, vaâ chuáng töi xaác àõnh rùçng àiïìu naây coá taác àöång lêu daâi àïën haånh phuác. Chuáng töi rêët muöën xem nhûäng phaát hiïån naây seä nhû thïë naâo trïn toaân thïë giúái”, baâ noái. Caác nhaâ nghiïn cûáu cuäng phên tñch dûä liïåu tûâ caác baãng khaão saát treã em, vúái muåc àñch tòm hiïíu caác tònh traång sûác khoãe têm lyá nhû trêìm caãm vaâ lo êu, úã àöå tuöíi 10 vaâ 11. Nhûäng treã söëng trong caác xaä höåi coá mûác àöå bêët bònh àùèng giaâu ngheâo cao hún thûúâng coá kïët quaã sûác khoãe têm lyá keám hún àaáng kïí. Giaáo sû Vikram Patel cuãa Àaåi hoåc Harvard, àöìng taác giaã cuãa nghiïn cûáu, cho biïët nhûäng phaát hiïån naây àaä böí sung vaâo “minh chûáng ngaây caâng nhiïìu cho thêëy caác yïëu töë xaä höåi, trong trûúâng húåp naây laâ bêët bònh àùèng thu nhêåp, coá thïí aãnh hûúãng àïën haånh phuác thöng qua nhûäng thay àöíi vïì cêëu truác trong naäo böå”. Giaáo sû Kate Pickett thuöåc Àaåi hoåc York, möåt àöìng taác giaã khaác cuãa nghiïn cûáu, viïët: “Baâi nghiïn cûáu cuãa chuáng töi nhêën maånh rùçng viïåc giaãm bêët bònh àùèng khöng chó liïn quan àïën kinh tïë - maâ coân laâ möåt yïu cêìu cêëp thiïët cho sûác khoãe cöång àöìng. Nhûäng thay àöíi trong naäo böå maâ chuáng töi quan saát àûúåc úã caác vuâng liïn quan àïën àiïìu hoâa caãm xuác vaâ sûå chuá yá cho thêëy bêët bònh àùèng taåo ra möåt möi trûúâng xaä höåi àöåc haåi, àõnh hònh caách thûác phaát triïín trñ tuïå cuãa treã nhoã, gêy ra nhûäng hêåu quaã àöëi vúái sûác khoãe têm thêìn vaâ nhûäng taác àöång coá thïí keáo daâi suöët àúâi”. n Bêtë bònh àùnè g co á thïí aãnh hûúãng naoä bö å treã em Mötå nghiïn cûuá trïn hún 10.000 thanh thiïuë niïn úã My ä lênì àêuì tiïn tiïtë lö å tacá àönå g cuaã bêtë bònh àùnè g xaä höiå lïn cêuë trucá naoä bö å treã em, cunä g cung cêpë bùnç g chûná g cho thêyë sû å phatá triïní thênì kinh bõ anã h hûúnã g coá thï í liïn quan àïnë sûcá khoeã têm ly á va â chûcá nùng nhênå thûcá trong tûúng lai. [ NGOCÅ DIÏPÅ ] (theo kcl.ac.uk, ngayâ 30/9/2025) Öng Jürgen Matthaus laâ trûúãng phoâng nghiïn cûáu cuãa Baão taâng Tûúãng niïåm Holocaust Myä taåi Washington D.C., núi öng laâm viïåc tûâ nùm 1994. Cuöën saách gêìn àêy nhêët cuãa öng, “Gerahmte Gewalt” (Baåo lûåc trong khung aãnh), phên tñch caác album aãnh do ngûúâi Àûác biïn soaån úã mùåt trêån phña àöng trong Thïë chiïën thûá hai. Cacá nha â nghiïn cûuá àa ä phên tñch anã h chupå MRI cuaã 10.000 ngûúiâ tre ã ú ã Myä
RkJQdWJsaXNoZXIy MjM5MTU3OQ==