BAOÁ TIÏNÌ PHONG PHATÁ HAN H TÊTË CA à CACÁ NGAY TRONG TUÊNÌ Nhòn ra thïë giúái Chuã nhêåt 7/9/2025 13 Tiïpë xucá vúiá cacá hatå buiå min trong khöng khñ khiïnë cacá protein trong naoä bõ biïnë danå g, àêy laâ mötå trong nhûnä g dêuë hiïuå cuaã chûná g mêtë trñ nhúá thï í Lewy, danå g sa sutá trñ tuïå phö í biïnë thû á hai sau bïnå h Alzheimer. Phatá hiïnå nayâ co á “y á nghôa sêu sùcæ ” trong viïcå ngùn ngûaâ chûná g röië loanå thoaiá hoaá thênì kinh, anã h hûúnã g àïnë hanâ g triïuå ngûúiâ trïn toanâ thï ë giúiá . Cacá nha â khoa hocå àa ä kïu goiå nö î lûcå chung àïí caiã thiïnå chêtë lûúnå g khöng khñ bùnç g cacá h cùtæ giamã khñ thaiã tû â hoatå àönå g cöng nghiïpå va â giao thöng, caiã thiïnå cöng tacá quanã ly á chayá rûnâ g va â giamã thiïuí viïcå àötë gö î trong nha.â “Khöng giönë g nhû tuöií tacá hay di truyïnì , àêy laâ àiïuì chuná g ta coá thï í thay àöií ”, Tiïnë sô Xiaobo Mao, nha â thênì kinh hocå taiå Àaiå hocå Johns Hopkins (My)ä va â la â ngûúiâ dênî àêuì nghiïn cûuá , cho biïtë . “Cacá chñnh sacá h vï ì khöng khñ sacå h chñnh laâ cacá chñnh sacá h vï ì sûcá khoeã naoä bö”å . Cacá nha â nghiïn cûuá bùtæ àêuì bùnç g viïcå phên tñch höì sú bïnå h aná cuaã 56,5 triïuå bïnå h nhên àùng kyá baoã hiïmí y tï ë Medicare taiå My.ä Ho å xem xetá nhûnä g ngûúiâ nhêpå viïnå lênì àêuì tiïn trong khoanã g thúiâ gian tûâ nùm 2000 àïnë nùm 2014 vúiá töní thûúng protein. Dûaå trïn maä bûu chñnh cuaã bïnå h nhên, cacá nha â khoa hocå ûúcá tñnh mûcá àö å tiïpë xucá lêu daiâ cuaã ho å vúiá ö nhiïmî PM2.5, cacá hatå trong khöng khñ coá kñch thûúcá nho ã hún 2,5 phênì nghòn milimetá . Nhûnä g hatå nayâ co á thï í thêm nhêpå sêu vaoâ phöií va â àûúcå tòm thêyë trong mauá , naoä va â cacá cú quan khacá . Hoå phaát hiïån ra rùçng viïåc tiïëp xuác lêu daâi vúái PM2.5 laâm tùng nguy cú mùæc chûáng mêët trñ nhúá thïí Lewy, nhûng ñt aãnh hûúãng àïën tyã lïå mùæc caác bïånh thoaái hoáa thêìn kinh naäo khaác khöng do caác protein àöåc haåi gêy ra. Thï í Lewy àûúcå taoå thanâ h tû â mötå protein goiå la â alpha-synuclein. Protein nayâ rêtë quan tronå g cho hoatå àönå g khoeã manå h cuaã naoä , nhûng coá thï í bõ biïnë danå g theo nhiïuì cacá h khacá nhau àï í taoå ra cacá loaiå thï í Lewy co á haiå khacá nhau. Nhûnä g thï í nayâ co á thï í giïtë chïtë cacá tï ë baoâ thênì kinh vaâ gêy ra bïnå h têtå tanâ khöcë bùnç g cacá h lan truyïnì trong naoä . Àï í xem liïuå ö nhiïmî khöng khñ coá thï í kñch hoatå thï í Lewy hay khöng, nhomá nghiïn cûuá àa ä cho chuötå tiïpë xucá vúiá ö nhiïmî PM2.5 cacá h ngayâ trong 10 thaná g. Mötå sö ë la â chuötå bònh thûúnâ g, nhûng mötå sö ë con khacá àa ä àûúcå biïnë àöií gen àï í ngùn chuná g taoå ra alpha-synuclein. Kïtë qua ã thêtå àaná g kinh ngacå : ú ã chuötå bònh thûúnâ g, cacá tï ë baoâ thênì kinh chïtë ài, dênî àïnë naoä bõ teo nhoã va â suy giamã nhênå thûcá . Nhûnä g con chuötå biïnë àöií gen hêuì nhû khöng bõ anã h hûúnã g. Cacá nghiïn cûuá tiïpë theo trïn chuötå cho thêyë ö nhiïmî PM2.5 thucá àêyí sû å hònh thanâ h cacá cumå alpha-synuclein hung hùng, dai dùnè g va â àöcå haiå tröng rêtë giönë g vúiá thï í Lewy ú ã ngûúiâ . “Àöië vúiá töi, thñ nghiïmå cho thêyë co á möië liïn hïå kha á chùtå che ä giûaä ö nhiïmî khöng khñ vaâ chûná g mêtë trñ nhú á thï í Lewy. Chuná g töi cho rùnç g àêy la â mötå yïuë tö ë thucá àêyí rêtë quan tronå g àöië vúiá chûná g sa sutá trñ tuï”å , öng Ted Dawson, tacá gia ã cuaã nghiïn cûuá va â giaoá sû vï ì cacá bïnå h thoaiá hoaá thênì kinh taiå Àaiå hocå Johns Hopkins, cho biïtë . “Cênì phaiã co á mötå nö î lûcå têpå thï í àï í giû ä cho khöng khñ cuaã chuná g ta trong sacå h”. “Nhûäng phaát hiïån cuãa chuáng töi coá yá nghôa sêu sùæc àöëi vúái cöng taác phoâng ngûâa vò chuáng xaác àõnh ö nhiïîm khöng khñ laâ möåt yïëu töë nguy cú coá thïí thay àöíi àûúåc. Bùçng caách giaãm thiïíu mûác àöå tiïëp xuác chung vúái ö nhiïîm khöng khñ, chuáng ta coá thïí giaãm nguy cú phaát triïín caác tònh traång thoaái hoáa thêìn kinh taân phaá naây trïn quy mö toaân dên söë”, öng Mao noái. Nùm ngoaiá , cacá nha â nghiïn cûuá taiå Àaiå hocå College London vaâ Viïnå Francis Crick úã London àaä khúiã àönå g dû å aná RAPID (Vai troâ cuaã ö nhiïmî khöng khñ trong chûná g sa sutá trñ tuï)å nhùmç tòm hiïuí xem khöng khñ coá thïí gêy haiå cho naoä nhû thïë naoâ . “Àêy laâ nghiïn cûuá quan tronå g va â hêpë dênî , giupá chuná g ta hiïuí sêu hún vïì cacá h ö nhiïmî khöng khñ coá thï í gêy ra bïnå h thoaiá hoaá thênì kinh”, Giaoá sû Charles Swanton, àönì g lanä h àaoå dû å aná RAPID va â pho á giamá àöcë lêm sanâ g taiå Crick, cho biïtë . “Bùnç g cacá h liïn kïtë buiå mõn vúiá chûná g sa sutá trñ tuïå thï í Lewy, nghiïn cûuá nayâ taoå ra mötå cêuì nöië cú hocå giûaä möi trûúnâ g tiïpë xucá va â bïnå h ly.á Nhòn rönå g hún, nghiïn cûuá nayâ nhênë manå h nhu cêuì cêpë thiïtë phaiã hiïuí va â giamã thiïuí tacá àönå g cuaã ö nhiïmî khöng khñ àöië vúiá chûná g sa sutá trñ tuï å va â nguy cú mùcæ bïnå h noiá chung, do ganá h nùnå g ngayâ canâ g to lúná cuaã no á àöië vúiá sûcá khoeã cönå g àönì g”, öng noiá thïm. n Nghiïn cûuá múiá chó ra rùnç g cacá hatå buiå mõn trong khöng khñ co á thï í taoå ra cacá cumå protein àöcå haiå trong naoä - dêuë hiïuå àùcå trûng cuaã chûná g sa sutá trñ tuï.å Ö nhiïîm khöng khñ coá thïí gêy chûáng mêët trñ nhúá Caác nhaâ khoa hoåc kïu goåi caãi thiïån chêët lûúång khöng khñ àïí giaãm nguy cú caác bïånh suy giaãm trñ tuïå [ HA  MY ] (theo theguardian.com, ngayâ 4/9/2025) Möiî ngayâ , nhûnä g ngûúiâ àoiá bunå g laiå tòm àïnë quaná caâ phï racá ú ã ÊnË Àö å ú ã thanâ h phöë Ambikapur vúiá hy vonå g àûúcå thûúnã g thûcá mötå bûaä ùn noná g höií . Nhûng hoå khöng traã tiïnì cho bûaä ùn cuaã mònh. Thay vaoâ ào,á ho å àûa tuiá nilon cu,ä giêyë goiá thûcå phêmí va â chai nûúcá . Öng Vinod Kumar Patel laâ ngûúiâ àiïuì hanâ h quaná ca â phï thay mùtå cho Têpå àoanâ Àö thõ Ambikapur (AMC), cú quan cöng quyïnì quanã ly á cú sú ã haå tênì g va â dõch vu å cuaã thanâ h phö.ë Öng Patel cho biïtë , ngûúiâ dên co á thï í àöií 1kg racá thaiã nhûaå lêyë mötå bûaä ùn gömì cúm, hai phênì ca â ri rau cu,ã àêuå lùng, baná h roti, salad vaâ dûa chua. “Vúiá nûaã kg nhûaå , ho å co á bûaä saná g nhû baná h samosa hay baná h vada pav”. Ambikapur, mötå thanâ h phö ë thuöcå bang Chhattisgarh, miïnì Trung ÊnË Àö,å tû â trûúcá àa ä cö ë gùnæ g tênå dunå g vênë nanå ö nhiïmî nhûaå àï í giaiã quyïtë nanå àoiá . Nùm 2019, thanâ h phö ë àa ä khai trûúng Quaná Ca â phï Racá (Garbage Cafe) vúiá khêuí hiïuå “canâ g nhiïuì racá , canâ g ngon”. Àûúcå taiâ trú å thöng qua ngên sacá h vï å sinh cuaã AMC, quaná àûúcå dûnå g lïn gênì tramå xe buytá chñnh cuaã thanâ h phö.ë “YÁ tûúãng naây xuêët phaát tûâ nhu cêìu giaãi quyïët hai vêën àïì hiïån hûäu úã Ambikapur: raác thaãi nhûåa vaâ naån àoái”, öng Patel noái. YÁ tûúãng rêët àún giaãn: khuyïën khñch ngûúâi dên coá thu nhêåp thêëp thu gom raác thaãi nhûåa tûâ àûúâng phöë vaâ baäi raác, vaâ àöíi laåi, hoå nhêån àûúåc nhûäng bûäa ùn noáng höíi. Bad Rashmi Mondal laâ mötå phu å nû ä àõa phûúng mang racá thaiã nhûaå àïnë quaná ca â phï. Möiî saná g, ba â àïuì dêyå súmá àï í tòm kiïmë racá thaiã nhûaå trïn àûúnâ g phö ë Ambikapur - bêtë cû á thû á gò tû â vo ã höpå thûcå phêmí cu ä àïnë chai nhûaå . Àöië vúiá ba,â viïcå thu gom nayâ la â cacá h sinh tönì . “Töi àaä lamâ cöng viïcå nayâ nhiïuì nùm röiì ”, ba â Mondal noiá . Trûúcá àêy, baâ thûúnâ g baná chö î nhûaå ba â thu thêpå àûúcå cho cacá àaiå ly á phï ë liïuå àõa phûúng vúiá gia á chó 10 rupee ÊnË Àö å (3 nghòn VND) mötå kg - chó àu ã àï í sönë g qua ngayâ . “Nhûng giúâ àêy, töi coá thï í àöií lêyë thûcá ùn cho gia àònh bùnç g sö ë nhûaå töi thu gom àûúcå . No á taoå nïn sû å khacá biïtå lúná trong cuöcå sönë g cuaã chuná g töi”. Öng Sharada Singh Patel, ngûúiâ àaä lamâ viïcå taiå quaná ca â phï tû â khi quaná múiá thanâ h lêpå , cho biïtë nhiïuì khacá h hanâ g àïnë tû â nhûnä g hoanâ canã h kho á khùn. “Nïuë nhûaå co á thï í àöií lêyë àö ì ùn, chuná g töi khöng chó cho hoå mötå bûaä ùn ngon maâ conâ gopá phênì lamâ sacå h möi trûúnâ g”. Theo öng Vinod Patel, trung bònh möiî ngayâ quaná ca â phï phucå vu å hún 20 ngûúiâ . Quaná ca â phï cunä g àa ä tacá àönå g àïnë lûúnå g racá thaiã nhûaå thaiã ra baiä chön lêpë , theo öng Ritesh Saini, ngûúiâ àiïuì phöië vï å sinh va â quanã ly á racá thaiã taiå thanâ h phö.ë Öng cho biïtë quaná àa ä thu gom àûúcå töní g cönå g gênì 23 tênë nhûaå kï í tû â nùm 2019, gopá phênì lamâ giamã àaná g kï í lûúnå g racá thaiã nhûaå thaiã ra baiä chön lêpë thanâ h phö ë tû â 5,4 tênë möiî nùm vaoâ nùm 2019 xuönë g conâ hai tênë möiî nùm vaoâ nùm 2024. Cacá quaná ca â phï racá cunä g àa ä mocå lïn ú ã nhiïuì núi khacá taiå ÊnË Àö.å Taiå Siliguri, mötå chûúng trònh tûúng tûå àûúcå triïní khai vaoâ nùm 2019. Cunâ g nùm ào,á thõ trênë Mulugu cho phepá ngûúiâ dên cung cêpë mötå kg nhûaå àï í àöií lêyë mötå lûúnå g gaoå tûúng àûúng. Taiå Mysuru tûâ nùm 2024, ngûúiâ dên co á thï í àöií 500g nhûaå taiå bêtë ky â cùng tin naoâ do nha â nûúcá taiâ trú å àï í lêyë mötå bûaä saná g miïnî phñ, hoùcå 1kg cho mötå bûaä ùn miïnî phñ. Trong khi ào,á mötå chiïnë dõch ú ã Uttar Pradesh àang phatá bùng vï å sinh cho phuå nû ä àï í àöií lêyë racá thaiã nhûaå . Ngoaiâ ÊnË Àö,å Campuchia cunä g àa ä apá dunå g cacá chûúng trònh àïí cö ë gùnæ g cunâ g lucá chönë g laiå racá thaiã va â nanå àoiá . Vñ du,å taiå cacá cönå g àönì g nöií xung quanh höì Tonle Sap, ngûúiâ dên co á thïí àöií racá thaiã nhûaå àï í lêyë gaoå . Theo ba â Minal Pathak, phoá giaoá sû taiå Àaiå hocå Ahmedabad vaâ nha â nghiïn cûuá vï ì biïnë àöií khñ hêuå trong möi trûúnâ g àö thõ, saná g kiïnë thu gom racá thaiã nhû ú ã Ambikapur cunä g co á thï í giupá nêng cao nhênå thûcá vï ì nhûnä g tacá àönå g tiïu cûcå cuaã racá thaiã nhûaå . Tuy nhiïn, baâ cho rùnç g chñnh phuã nïn cung cêpë thïm dûä liïuå àï í giupá cacá thanâ h phö ë khacá àaná h gia á xem phûúng phapá quaná ca â phï racá co á phu â húpå vúiá ho å hay khöng. Va â mùcå du â cacá chûúng trònh àaä àem laiå kïtë qua,ã chuná g vênî chûa thïí giaiã quyïtë cacá vênë àï ì nhû sanã xuêtë nhûaå qua á mûcá , nhûaå khöng thïí taiá chï ë va â thiïuë phên loaiå àuná g cacá h trong hêuì hïtë cacá hö å gia àònh úã ÊnË Àö,å ba â Pathak cho biïtë . “No á giönë g nhû mötå giaiã phapá cho cacá vênë àï ì bï ì nöií hún la â nguyïn nhên göcë rï î cuaã vênë àï ì nhûaå ”. Tuy nhiïn, nhûnä g nö î lûcå nayâ rêtë hûuä ñch, baâ noiá thïm. Chuná g giupá moiå ngûúiâ hiïuí ro ä hún vï ì vênë àï ì va â cho thêyë cacá giaiã phapá taiå àõa phûúng coá thï í mang laiå tacá àönå g tñch cûcå . “Àoá la â mötå khúiã àêuì tötë , nhûng chuná g ta cunä g cênì nhûnä g thay àöií lúná hún”. n Cacá “quaná ca â phï racá thaiã ” àang mocå lïn khùpæ ÊnË Àöå nhùmç giamã thiïuí lûúnå g racá nhûaå cunä g nhû höî trúå ngûúiâ ngheoâ . Àöíi racá nhûåa lêëy bûäa ùn [ HOAI VY ] (theo bbc.com) Quaná ca â phï racá taiå thanâ h phö ë Ambikapur Nhên viïn phên loaåi raác trong möåt trung têm thu gom raác thaãi àõa phûúng
RkJQdWJsaXNoZXIy MjM5MTU3OQ==