Chuã nhêåt 24/3/2024 7 BAÁO TIÏÌN PHONG PHAÁT HAÂNH TÊËT CAÃ CAÁC NGAÂY TRONG TUÊÌN Phoáng sûå baná . Àuná g la â àêmå àa â hún ro ä rïtå so vúiá nhûnä g con hauâ ma â töi àa ä tûnâ g nhiïuì lênì ùn. Töi kõp hoiã chuyïnå mötå ngûúiâ àanâ öng treã tïn My ä àang ngöiì tacá h àiïpå , mötå loaiâ húi giönë g trai nhûng monã g dñnh. Àönë g àiïpå nayâ do chñnh anh vûaâ ài àêmì lùnå bùtæ àûúcå . Röiì laiå ra ngoaiâ bú â nûúcá hoiã chuyïnå mötå phu å nû ä àang ngêpå mònh trong daiã nûúcá gênì bú â nhòn khöng àûúcå sacå h àï í mo â vútá con vemå , cunä g la â mötå loaiâ giapá xacá nho ã xñu. Hoiã chuyïnå àï í biïtë àûúcå ngoaiâ nhûnä g ngûúiâ lamâ ùn lúná hún co á cacá khu nuöi trönì g thuy ã sanã trïn höì thò cuöcå mûu sinh cuaã nhûnä g ngûúiâ dên nayâ cunä g khöng dïî danâ g gò. Nhû anh Myä thò mötå ngayâ ài lùnå bùtæ àiïpå tû â 2 giú â saná g àïnë 8 giú â saná g vï,ì röiì laiå mêtë rêtë nhiïuì thúiâ gian àïí tacá h vo ã lêyë thõt baná thò thu nhêpå bònh thûúnâ g cunä g chó 400 - 500 nghòn àönì g/ngayâ … Ö Loan, àêmì nûúcá ma â nha â thú Nguyïnî Myä àùmæ àuöië , àêmì nûúcá keoá daiâ trïn àõa banâ 4 xa ä An Cû, An Hoaâ Haiã , An Ninh Àöng, An Thanå h cuaã huyïnå Tuy An, àêmì nûúcá co á chu vi lïn túiá khoanã g 50 km, diïnå tñch 17 cêy söë vuöng, àêmì nûúcá àûúcå cöng nhênå la â Di tñch thùnæ g canã h cêpë Quöcë gia tû â ngayâ 27/9/1996 chùcæ conâ cênì thïm thúiâ gian àïí trú ã thanâ h mötå àõa chó du lõch thêtå sû å hutá khacá h. Mötå trong nhûnä g viïcå ma â töi co á y á kiïnë tham mûu vúiá Pho á Chu ã tõch Àaoâ My ä la â khùcæ 4 cêu thú hoùcå ca ã baiâ “Giêcë mú xanh” cuaã Nguyïnî My ä lïn àa á ma â àùtå ú ã võ trñ naoâ àepå trong hö.ì Giêëc mú xanh coân xanh maäi cuãa töi Laâ Ö Loan, àêìm meå saáng ngúâi Con ài, meå nheá, triïìu àang goåi Nêng giêëc mú lïn túái àónh trúâi Hún nûaã thï ë ky ã trûúcá , nùm 1966, Nguyïnî Myä àa ä viïtë khö í cuöië baiâ “Giêcë mú xanh” nhû thï.ë Hy vonå g va â chú â cho giêcë mú lïn àïnë àónh trúiâ cuaã liïtå sô Nguyïnî My,ä giêcë mú cuaã nhûnä g ngûúiâ dên Ö Loan thanâ h hiïnå thûcå . n Nhúá ngûúâi khai múã àêët PHUÁ trúâi YÏN [ XUÊN BA ] NGUYÏNÎ MYÄ Giêcë mú xanh “Leã loi nhû cuåm nuái Sêìm Thaãn nhiïn nhû mùåt nûúác àêìm Ö Loan” (Ca dao Phuá Yïn) Giêcë mú xanh conâ xanh maiä cuaã töi La â Ö Loan àêmì nûúcá trong ngúiâ Töi nhû con soná g nhoaiâ trïn biïní Me å goiå vï ì àêy nghó chutá thöi Me å àùtå àêuì töi trïn lûúiä catá Chùnæ ngang biïní lúná àïnë tòm töi Ru töi meå hatá baiâ dûúng liïuî Rùcæ ûúcá mú vaoâ trong soná g khúi Cha gia â nhû boná g nuiá trêmì ngêm Nhû daná g trêmì tû cumå nuiá Sêmì Rïu xanh nhû thïí chûa hï ì chûaá Daná g dêpë àúiâ xuên ngonå soná g thêmì Giêcë mú xanh conâ xanh maiä cuaã töi La â Ö Loan, àêmì me å saná g ngúiâ Con ài, meå nhe,á triïuì àang goiå Nêng giêcë mú lïn túiá àónh trúiâ 1966 Dõp êyë may mùnæ àûúcå ngöiì àûúcå hêuì chuyïnå vúiá nhiïuì nha â sû ã hocå , nhiïuì nha â chûcá viïcå àõa phûúng. Võ thênì thanâ h hoanâ g Lûúng Vùn Chaná h tûnâ g chõu qua á nhiïuì thua thiïtå . Co á camã giacá dùnç g dùcå qua á vanä g, öng àaä bõ lõch sûã bo ã quïn! Ngay ca ã nhûnä g sû ã liïuå àûúcå coi la â tin cêyå ky ä canâ g cuaã nha â Nguyïnî nhû Àaåi Nam nhêët thöëng chñ, Röiì Àaåi Nam liïåt truyïån cunä g ghi chepá sú saiâ thêmå chñ thiïuë sotá vï ì Lûúng Vùn Chaná h! Vï ì quï quaná , hònh tñch, cöng tranå g… Àaåi Nam tiïìn biïn àa ä bo ã sotá tïn öng. Àaåi Nam liïåt truyïån chepá phênì tiïuí sû ã cuaã öng vonã venå chó co á 300 chû,ä mùcå du â biïtë Lûúng Vùn Chaná h la â mötå bêcå “cöng thênì höiì quöcë sú, co á cöng khai thacá àêtë àai, chiïu têpå dên xiïu taná , khai khêní ruönå g hoang, múã rönå g biïn giúiá cöng lao thêtå ro ä rïtå . Chïtë tùnå g quênå cöng, phong phucá thênì ”. Àaåi Nam thöëng nhêët chñ ghi sai quï quaná “Lûúng Vùn Chñnh (Chaná h) ngûúiâ huyïnå Tuy Hoaâ , àêuì banã triïuì lamâ chó huy sû,á àaná h àûúcå nûúcá Chiïm Thanâ h, thùng phuå quöcë thûúnå g tûúná g quên, sau lamâ tham tûúná g dinh Trênë Biïn”. Coá sacá h ghi chung chung quï Lûúng Vùn Chaná h ú…ã Bùcæ Ha!â Biïtë ún cacá cöng trònh cuaã GS Trênì Quöcë Vûúnå g, Nguyïnî Àònh Àêuì , Lï Vùn Lan vv… nïn hêuå thïë biïtë àûúcå quï quaná cunä g nhû sûå nghiïpå lêyî lûnâ g cuaã danh nhên Lûúng Vùn Chaná h. Trûúcá nhêtë la â viïcå xacá àõnh quï cuaã Lûúng Vùn Chaná h. Nùm ngoaiá , ghe á TP Hö ì Chñ Minh, gùpå nha â nghiïn cûuá Nguyïnî Àònh Àêuì , nghe chuyïnå cu å xiïtë bao camã phucå cöng trònh xiïtë kï í mêyë mûúi, nhûnä g lao têm khöí tû á cuaã cu å cunâ g cönå g sû å trong löå trònh vênë tö í têmì töng Lûúng Vùn Chaná h. Cuå Nguyïîn Àònh Àêìu vaâ caác cöång sûå àaä tòm àïën doâng töåc hoå Lûúng. Tûâ cuöën Gia phaã Lûúng Vùn Chaánh (têåp viïët tay daây 89 trang, do öng Àaâo Chuyïn, chaáu ngoaåi àúâi thûá 11 cuãa hoå Lûúng cung cêëp). Röìi têìm naä tra cûáu, phên tñch nhiïìu taâi liïåu nhû Àõa baå triïìu Nguyïîn, tónh Phuá Yïn (NXB TPHCM, 1997) Caác Têåp baãn àöì haânh chñnh 64 tónh, thaânh phöë Viïåt Nam vaâ tónh Thanh Hoáa (NXB Baãn àöì, 2005) Röìi tham khaão thïm caác cöng vùn, sùæc chó cuãa vua Lï, chuáa Nguyïîn, vua Nguyïîn ban haânh tûâ nùm 1596 cho àïën nùm 1909, àïì phong chûác, sai phaái, phong tùång cho Lûúng Vùn Chaánh vv… Kï,í biïn ra thò daiâ . Cuöië cunâ g nha â nghiïn cûuá Nguyïnî Àònh Àêuì àa ä tòm thêyë caiá tïn xa ä Phûúnå g Lõch xûa (gömì 3 thön Phûúnå g Ngö - Phuá Lï î - Nghôa Lêpå ) nùmç trong àõa banâ cuaã xa ä Hoùnç g Lûu, huyïnå Hoùnç g Hoaá ngayâ nay la â chñnh quï göcë cuaã Lûúng Vùn Chaná h. Nhû vêyå - nha â nghiïn cûuá Nguyïnî Àònh Àêuì kïtë luênå : Quênå cöng Lûúng Vùn Chaná h co á nguyïn quaná ú ã xa ä Phunå g (cunä g co á êm la â Phûúnå g) Lõch - Hoùnç g Hoaá - Thanh Hoaá va â tru á quaná ú ã xa ä Phunå g Cacá - Tuy Hoaâ - Phu á Yïn. Phunå g Lõch sau àöií ra Phunå g Ngö vaâ Phunå g Cacá sau àöií ra Phunå g Tûúnâ g. Giûaä nguyïn quaná va â tru á quaná (coi nhû quï hûúng lucá sinh thúiâ ) cuaã Quênå cöng Lûúng Vùn Chaná h coá nhiïuì möië quan hïå thên thiïtë , kï í caã àõa danh xaä thön yïu dêuë ”. Khöng coá nhiïuì nhûnä g sû ã liïuå vï ì thúiâ gian àêuì ngûúiâ nghôa dunä g Lûúng Vùn Chaná h theo hêuì chuaá Nguyïnî Hoanâ g vúiá sû á mïnå h mang gûúm ài múã coiä . Nhûng phaiã la â dunä g lûúcå thï ë naoâ Nguyïnî Hoanâ g múiá tin cêyå trao quyïnì bñnh biïtå phaiá vaoâ trênë giû ä manå phña Nam cuaã àêtë Thuênå Quanã g, vúiá tronå g tracá h: Lo viïcå phonâ g thu ã àöië pho á vúiá nûúcá Chiïm Thanâ h vaoâ lucá êyë àa ä bõ dönì lanä h thö í va â quyïnì lûcå xuönë g bïn kia, phña Nam àeoâ Cu â Möng, satá vúiá ranh giúiá cûcå Nam àêtë Thuênå Quanã g. Ú Ã miïnì àêtë phûúng Nam Cuâ Möng êyë , ngay tûâ thï ë ky ã thû á IV sau Cöng nguyïn, cacá vûúng triïuì Chiïm Thanâ h àa ä cho xêy àùpæ mötå toaâ thanâ h kiïn cö ë hoanâ h traná g. Thanâ h luyä êyë satá bú â Bùcæ söng Àaâ Rùnç g (nay thuöcå thõ trênë Phu á Hoaâ cuaã huyïnå Phu á Hoaâ , tónh Phuá Yïn). Àoá la â thanâ h An Nghiïpå , conâ dên gian thò quen goiå laâ Thanâ h Hö.ì Nùm 1578, tûâ toaâ thanâ h nayâ , Chiïm Thanâ h àa ä àûa quan quên vûútå àeoâ Cu â Möng ra àaná h pha á manå nam àêtë Thuênå Quanã g. Tin dûä baoá vï ì dinh töní g trênë Thuênå Quanã g va â Chuaá Tiïn Nguyïnî Hoanâ g àa ä lïnå h cho Lûúng Vùn Chaná h àöië pho.á Tûúná g quên ngoaiâ aiã , Lûúng Vùn Chaná h chu ã àönå g banâ àõnh kïë hoacå h vúiá quên sô, bñ mêtå xuêtë binh. Mötå cuöcå têpå kñch quyïtë liïtå thênì töcë vaoâ toaâ Thanâ h Hö.ì Thanâ h bõ chiïmë . Quên Chiïm bõ àaná h tan. Quên Lûúng Vùn Chaná h chiïmë àûúcå toaâ thanâ h lúiå haiå nayâ . Chuaá Tiïn Nguyïnî Hoanâ g mûnâ g lùmæ . Lêpå tûcá phong cho Lûúng Vùn Chaná h lamâ Àùåc tiïën Phuå quöëc Thûúång tûúáng quên, tûúác Phuâ Nghôa hêìu va â chñnh thûcá thùng chûcá lamâ quan trênë An Biïn, huyïnå Tuy Viïnî (nay laâ vunâ g huyïnå Tuy Phûúcá , tónh Bònh Àõnh). Danh tiïnë g Thûúnå g tûúná g quên Lûúng Vùn Chaná h tû â ào á nöií nhû cönì . Vò thï,ë tû â nùm 1593, khi Chuaá Tiïn Nguyïnî Hoanâ g àûa lûcå lûúnå g Thuênå Quanã g cuaã mònh ra Bùcæ giupá nha â Lï Trung Hûng (khi êyë Trõnh Tunâ g vûaâ àaná h àuöií àûúcå "Bùcæ triïuì " nha â Macå chayå khoiã Thùng Long) trênë depå dû àanã g nha â Macå , thò cunä g àûa Lûúng Vùn Chaná h ài theo. Vaâ khöng höí danh "Höí tûúná g Xû á Àanâ g Trong" khi tung hoanâ h trïn àêtë Bùcæ . Nhûnä g nùm 1593, 1594, Lûúng Vùn Chaná h àa ä àaná h nhûnä g trênå thùnæ g lúná ú ã vunâ g Sún Nam vaâ Haiã Dûúng. Do ào,á àûúcå vua Lï Thïë Töng chñnh thûcá hoaá cacá chûcá tûúcá ma â hoå Lûúng àaä nhênå àûúcå tû â Chuaá Tiïn Nguyïnî Hoanâ g trûúcá àêyë tênë phong lamâ "Àùcå tiïnë Phunå g quöcë Thûúnå g tûúná g quên, Phuâ Nghôa hêuì ", àönì g thúiâ conâ gia phong cho lamâ Àö chó huy sû.á Chuaá Tiïn Nguyïnî Hoanâ g conâ ú ã laiå àêtë Bùcæ cho àïnë nùm 1600. Nhûng trûúcá àêyë , chuaá àa ä ngêmì lïnå h cho viïn hö í tûúná g ho å Lûúng cuaã mònh trú ã vï ì àï í ganá h vacá sû á mïnå h tronå g àaiå : Mú ã thïm coiä àêtë xa hún nûaä vï ì phûúng Nam. Lûúng Vùn Chaná h vêng mïnå h trú ã vï,ì tiïpë tucå lamâ Quan trênë An Biïn, huyïnå Tuy Viïnî . Àïnë nùm 1597 nhênå àûúcå sùcæ chó cuaã Nguyïnî Hoanâ g (lucá nayâ vênî àang ú ã ngoaiâ Bùcæ ) truyïnì mïnå h lïnå h lõch sû:ã Àûa dên chuná g vûútå àeoâ Cu â Möng vaoâ khai thacá cacá miïnì àêtë ú ã phña Nam! Nhûnä g miïnì àêtë múiá ma â Lûúng Vùn Chaná h àûa dên cû vaoâ khai thacá lênì lûútå la:â Cu â Möng (vunâ g thõ xa ä Söng Cêuì va â huyïnå Àönì g Xuên ngayâ nay), Baâ Àaiâ (tûcá Xuên Àaiâ vï ì sau, chñnh laâ huyïnå Tuy An bêy giú)â , Ba â Diïnî (la â tïn goiå khacá cuaã nhûnä g miïnì àêtë co á söng Àa â Rùnç g chayã qua, tûcá cacá huyïnå Sún Hoaâ , Söng Hinh, Têy Hoaâ , Phu á Hoaâ cunâ g TP Tuy Hoaâ hiïnå nay) vaâ cuöië cunâ g la:â Ba â Niïuî (tû â Tuy Hoaâ vaoâ qua Thacå h Bi Sún (nuiá Àa á Bia) túiá Bùcæ Àeoâ Ca ã (Àaiå Lanä h) bêy giú.â Nùm 1611 chñnh laâ thúiâ àiïmí Chuaá Tiïn Nguyïnî Hoanâ g ra sùcæ lïnå h: Thanâ h lêpå phu ã Phu á Yïn gömì hai huyïnå la â Àönì g Xuên vaâ Tuy Hoaâ chñnh laâ tónh Phuá Yïn ngayâ nay! Vúiá Nguyïnî Hoanâ g, vunâ g àêtë Phu á Yïn thêtå quan tronå g, búiã no á liïn quan trûcå tiïpë àïnë sû å nghiïpå Nam tiïnë cuaã donâ g ho å Nguyïnî . Banã àöì giang sún hoå Nguyïnî lucá nayâ àûúcå kï í tû â àeoâ Ngang, Hoanâ h Sún, qua àeoâ Haiã Vên cho àïnë nuiá Àa á Bia… … Trong boná g matá cuaã göcë bö ì àï ì co á tuöií tho å mêyë trùm nùm trumâ lïn ngöi Àïnì thiïng thúâ Võ thanâ h hoanâ g Phu á Yïn Lûúng Vùn Chaná h, rú â rú ä ngû ä nghôa cuaã àöi cêu àöië Huên danh thiïn cöí ngûúäng/ Chñnh khñ vaån niïn phong (Danh thúm ngaân àúâi ngûúäng möå/ Chñnh khñ muön thuúã tön vinh) Ngöi àïnì thiïng cunä g chñnh laâ nïnì ngöi nhaâ gianã dõ thuú ã naoâ . Núi öng tûâ gia ä coiä àúiâ nùm 1611 cunä g chñnh vunâ g àêtë öng àa ä co á cöng khai pha,á ngay ú ã ngöi lanâ g do mònh lêpå nïn höiì thï ë kó XVI – lanâ g Phunå g Cacá (töní g Thûúnå g Àönì g Xuên, nay laâ thön Phunå g Tûúnâ g xaä Hoaâ Trõ huyïnå Phu á Hoaâ ). Töi nghô thïm àïnë nhûnä g ngöi Àïnì thiïng thúâ Lûúng Vùn Chaná h khöng chó úã àêtë Phu á Yïn ma â xuöi maiä vaoâ Nam ma â nhiïuì nhêtë ú ã vunâ g àêtë Nam bö å ghi ún nghôa cuaã ngûúiâ mú ã coiä . n Dõp ghe á Phu á Yïn cû ä xuên nùm 2011, töi may mùnæ àûúcå dû å Lï î tï ë võ Thênì thanâ h hoanâ g tronâ 400 nùm trûúcá co á cöng khai mú ã àêtë Phu á trúiâ Yïn. Võ thênì thanâ h hoanâ g êyë khöng phaiã thiïn thênì , nhên thênì ma â la â mötå nhên vêtå lõch sû.ã Ngûúiâ ào á la â Lûúng Vùn Chaná h! Àïnì thiïng Thênì thanâ h hoanâ g Lûúng Vùn Chaná h ú ã Phu á Yïn
RkJQdWJsaXNoZXIy MjM5MTU3OQ==