26 n SÕ 244+245+246+247 ĐỜI SỐNG 9/13 ĐỊA PHƯƠNG ĐBSCL CÓ HUYỆN CHÂU THÀNH Nếu ai từng có dịp về với miền đất phương Nam, sẽ không khỏi tò mò, thắc mắc khi bắt gặp các huyện Châu Thành có ở hầu như các tỉnh trong vùng Tây Nam bộ. Theo hướng từ TPHCM về miền Tây, dù đi Quốc lộ 1A hay cao tốc TPHCM - Cần Thơ, khi vừa vào tới Tiền Giang sẽ gặp ngay huyện Châu Thành, đi hết phần đất của huyện này mới tới trung tâm tỉnh đặt tại TP. Mỹ Tho. Tiếp tục hành trình trên Quốc lộ 60 hướng về Bến Tre, qua cầu Rạch Miễu sẽ chạm ngay đất huyện Châu Thành của tỉnh tiếp đó mới tới TP. Bến Tre - trung tâm chính trị - hành chính của tỉnh Bến Tre. Tiếp hành trình Quốc lộ 60 rồi sang Quốc lộ 53 để vào TP Trà Vinh, khách tiếp tục phải đặt chân qua huyện Châu Thành của tỉnh, khi huyện này ôm gần trọn 3 mặt của TP Trà Vinh. Nếu khách về miền Tây đi theo cao tốc TPHCM - Cần Thơ, sẽ phải đặt chân qua một phần của huyện Châu Thành của tỉnh Đồng Tháp. Xa hơn về phương Nam, khách cũng gặp lại Châu Thành của tỉnh Kiên Giang, hay Châu Thành của tỉnh Sóc Trăng trước khi vào trung tập thành phố nơi đặt chính trị - hành chính của những tỉnh này. Trên khắp Việt Nam, hiếm có địa danh hành chính cấp huyện nào lại được sử dụng nhiều như Châu Thành ở miền Tây. Hiện, 9/13 tỉnh vùng Tây Nam bộ có đơn vị hành chính cấp huyện mang tên Châu Thành, với tổng số 10 huyện sử dụng tên này, gồm các tỉnh: Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Trà Vinh, Kiên Giang, An Giang, Đồng Tháp, Sóc Trăng, Hậu Giang (có 2 huyện là Châu Thành và Châu Thành A). Ngoài ra, tỉnh Tây Ninh (thuộc vùng Đông Nam bộ) cũng có một huyện tên Châu Thành. Các tài liệu về ngôn ngữ, văn hóa, lịch sử lý giải, tên Châu Thành chỉ các trung tâm hành chính, nơi có chợ búa, các cơ quan của hạt tham biện trú đóng thời thực dân Pháp. Khi thành lập các thị xã với chức năng “tỉnh lỵ” đã lấy một phần diện tích của “châu thành” cũ, phần diện tích còn lại giữ tên cũ là quận Châu Thành và sau này là huyện Châu Thành. Dựa theo các ghi chép lịch sử, sau khi chiếm toàn bộ Nam Kỳ, năm 1867, thực dân Pháp chia 6 tỉnh Nam Kỳ ra 24 hạt tham biện (arondissemnent). Viên cai trị hạt là tham biện (inspecteur, sau đổi là administrateur). Lỵ sở của hạt được người dân gọi là “châu thành”, có chức năng như một “trung tâm hành chính”, thủ phủ của hạt (tỉnh). Tới đầu những năm 1900, thực dân Pháp chính thức sử dụng tên Châu Thành đặt cho nhiều đơn vị hành chính cấp quận của các tỉnh Nam Kỳ. Cũng từ đây, tên Châu Thành đã gắn liền với đơn vị hành chính cấp huyện ở nhiều tỉnh thành, và được duy trì kể cả khi chia tách, sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh. Nhà văn Sơn Nam cũng đã từng đề cập Sài Gòn - Chợ Lớn gọi là “đất Châu Thành”. Ngoài ra, trong cao dao, văn học dân gian ở Nam bộ có khá nhiều câu sử dụng từ “châu thành” như: “Giặc Lang - sa đánh tới Châu Thành (Gia định)/ Dù ai ngăn qua đón lại, dạ cũng không đành bỏ em”. Hay “Đất Châu Thành nam thanh nữ tú/Trong vườn thú đủ các thứ chim…”. KHOẢNG CÁCH CÁC TỈNH CÁCH NHAU XẤP XỈ 60KM Trao đổi với PV Tiền Phong, PGS.TS Lê Anh Tuấn (giảng viên ĐH Cần Thơ), nhìn trên bản đồ hành chính và sông rạch vùng ĐBSCL cho biết, có một điểm đặc biệt, khi khoảng cách giữa các trung tâm chính trị - hành chính các tỉnh, thành trong vùng gần bằng nhau, trên dưới 60km. “Đây là một đặc điểm địa lý độc đáo mà gần như không có vùng nào trên lãnh thổ Việt Nam có sự phân bố không gian đô thị, trung tâm các tỉnh thành như vùng ĐBSCL”, ông Tuấn nói. Vị chuyên gia này dẫn chứng lấy TP. Cần Thơ làm điểm đo, quãng đường tới các trung tâm hành chính của tỉnh lân cận đều xấp xỉ con số 60km, dù ngược lên phía Bắc, xuống phía Nam, hay sang hướng Đông hay Tây. Ông Tuấn lật ngược lịch sử về 300 trước để lý giải cho đặc điểm trên. Thời điểm đó, vùng đất Nam bộ ngày nay được gọi tên xứ Đồng Nai. Từ cuối thế kỷ thứ 17 (năm 1698), Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh được triều Nguyễn cử đi khai mở đất về phương Nam, bắt đầu vùng Gia Định. Đến thời vua Minh Mạng lại cử Thoại Ngọc Hầu (tức Nguyễn Văn Thoại) làm Trấn thủ Vĩnh Thanh (năm 1817). Trấn Vĩnh Thanh bao gồm các tỉnh Vĩnh Long, Sa Đéc, Châu Đốc, Long Xuyên, và một phần Kiên Giang ngày nay. Thoại Ngọc Hầu đã tạo nên những thủy lộ Long Xuyên - Rạch Giá (kênh Thoại Hà) và đoạn kênh Châu Đốc - Hà Tiên (kênh Vĩnh Tế). Giai đoạn này thực dân Pháp chưa xâm chiếm và thống trị đất Nam bộ (tới năm 1867, Pháp mới chiếm đóng 3 tỉnh miền Tây). Về dân cư, vị chuyên gia trên cho rằng, giai đoạn đầu mở đất (300 năm trước), người Việt từ miền Trung đến vùng ĐBSCL khoảng sau năm 1630 (theo Trịnh Hoài Đức - Gia Định Thành thông chí, 1820). Họ chủ yếu đến bằng những ghe thuyền nhỏ, thuyền độc mộc. Do vậy, họ phải đi nương theo dòng chảy của các con sông để tìm nơi định cư, canh tác và giao thương. Nếu đi từ biển vào, nơi dừng chân đầu tiên phải là vùng đất có đủ nước ngọt, thế đất cao phù hợp cho trồng trọt, ven sông để tiện đi lại, giao thương. Bên cạnh đó, về góc độ thủy văn, PGS.TS Lê Anh Tuấn cho rằng, các sông vùng ĐBSCL chịu ảnh hưởng của các đợt thủy triều của Biển Đông. Mỗi ngày có 2 lần dòng nước đổi chiều, chảy ngược ra biển khi triều xuống, và nước chảy ngược từ biển vào khi triều lên. Khoảng thời gian giữa hai lần chuyển dòng này xấp xỉ 6 giờ, tốc độ dòng chảy trung bình khoảng 10km/giờ. Do người dân chủ yếu dùng thuyền độc mộc, chèo tay, nên phải nương con nước để đi lại cho thuận lợi, giảm sức người. Do đó, khi di chuyển bằng ghe, thuyền, người xưa sẽ dừng lại nghỉ ngơi, mua bán theo dòng nước, khi nước đổi chiều chảy sẽ dừng lại chờ. Tức khi di chuyển khoảng 6 giờ, người xưa sẽ phải dừng lại 1 lần để chờ dòng chảy thuận chiều, tương đương quãng đường sông trên dưới 60km. Những điểm dừng này trở thành các chợ trên sông, nơi tập trung các dịch vụ, hoạt động mua bán, trao đổi hàng hóa, kéo theo người dân tới sinh sống tập trung, gắn với hình ảnh “trên bến dưới thuyền” dễ thấy ở vùng ĐBSCL. “Sự hình thành các trung tâm hành chính, tỉnh lỵ, đô thị đông người dọc theo hệ thống sông ngòi sau này, với khoảng cách bình quân 60km rất độc đáo, có được từ cuộc sống chinh phục, thuận tự nhiên của người dân vùng ĐBSCL xưa kia”, ông Tuấn nói. HÒA HỘI Trong 13 tỉnh, thành vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), địa danh huyện Châu Thành có ở 9 tỉnh, hay khoảng cách giữa trung tâm các tỉnh trong vùng bình quân chỉ 60km. Đó là một trong những điều lý thú khi khám phá vùng đất Chín Rồng... Cổng chào huyện Châu Thành, tỉnh An Giang ẢNH: HÒA HỘI Tàu, ghe chạy trên sông vùng ĐBSCL ẢNH: HÒA HỘI Tại An Giang, huyện Châu Thành có vị trí tiếp giáp trung tâm của tỉnh; có quốc lộ 91 và tỉnh lộ 941 chạy qua nối Châu Thành với Tri Tôn, Châu Phú và cách biên giới Việt Nam - Campuchia khoảng 50 cây số; đồng thời, còn là khu vực trọng yếu của tỉnh, có đường giao thông thủy, bộ thuận lợi tạo thế liên hoàn với 3 huyện cù lao và 3 huyện vùng núi. Soạn giả Nhâm Hùng - nhà nghiên cứu văn hóa Nam bộ cho biết: Châu Thành chỉ vùng đất bao quanh, ở cạnh thành phố, thị xã, đơn vị hành chính cấp huyện. Vị trí địa lý hiện nay của các huyện Châu Thành đều nằm ở “cửa ngõ” vào các tỉnh lỵ. PGS.TS Lê Anh Tuấn Giải mã địa danh Châu Thành Ở ĐẤT 9 RỒNG
RkJQdWJsaXNoZXIy MjM5MTU3OQ==