Phoáng sûå Chuã nhêåt 30/6/2024 5 BAOÁ TIÏNÌ PHONG PHATÁ HAN H TÊTË CA à CACÁ NGAY TRONG TUÊNÌ CHÛNÁ G NHÊN LÕCH SÛà Lênì ghe á Àeoâ Ngang nayâ , hònh nhû chùnè g conâ dû àõa cuaã cö í nhên, mötå têm sû,å mötå manã h tònh riïng “ta vúiá ta” nûaä ma â la â ngöní ngang nhûnä g tònh chung cuaã … quöcë gia àaiå sû!å “Àaä bao ngûúâi laâm thú vïì Àeâo Ngang/ Maâ khöng biïët con Àeâo chaåy doåc”. Chutá úmä ú â êyë cuaã thi sô Phamå Tiïnë Duêtå àa ä lamâ nïn duyïn gopá vaoâ àöiå hònh nhûnä g tao nhên mùcå khacá h tûnâ g lamâ thú vï ì Àeoâ Ngang, vïì HSQ. Nhûnä g Nguyïîn Thiïëp, Ngö Thò Nhêåm, Nguyïîn Du, Cao Baá Quaát, Baâ Huyïån Thanh Quan, Nguyïîn Nïî, Buâi Dûúng Lõch, Hoaâng àïë Thiïåu Trõ, Nguyïîn Trûúâng Töå, Vuä Töng Phan... Vêng! Phaiã la â caiá thï ë chayå docå con àûúnâ g thiïn lyá xuöi Nam êyë . Con àûúnâ g ma â nùm 992 vua Lï Àaiå Hanâ h sai võ tûúná g taiâ Ngö Tû ã An àem 3 vanå ngûúiâ khai mú ã taoå nïn mötå tuyïnë vênå taiã thuyã bö å liïn hoanâ tû â söng Àayá àïnë àêtë Chiïm Thanâ h. … Töi bïtå xuönë g löië xûa cuaã con lö å thiïn lyá trong boná g rúpå cuaã chiïcë cöní g Hoanâ h Sún Quan maâ vua Minh Manå g cho xêy nùm 1833. Cûá thêmì kinh khiïpë , nùcæ nomã maiä khöng thöi caiá têmì nhòn cuaã mötå võ vua triïuì Nguyïnî anh minh. Caiá HSQ nayâ tûnâ g phên àõnh ranh giúiá giûaä nûúcá Àaiå Viïtå va â nûúcá Chiïm Thanâ h, gúiå nïn ranh giúiá hai miïnì Àanâ g Trong vaâ Àanâ g Ngoaiâ ; conâ thúiâ thuöcå Phapá , no á co á tïn la â Porte d’Annam (Cöní g An Nam). “Àaiå Nam nhêtë thönë g chñ” chepá cu å thï.í HSQ quan xêy bùnç g àa á daiâ 11 trûúnå g 8 thûúcá (47,2 m), cao 5 thûúcá (2 m), khoanã g giûaä la â cûaã quan, phña taã vaâ hûuä àùpæ tûúnâ g daiâ 75 trûúnå g (300 m), cao 4 thûúcá (1,6 m), vïì mùtå ta ã mùtå hûuä va â mùtå hêuå co á tûúnâ g daiâ 12 trûúnå g 2 thûúcá (48,8 m). Hiïnå chó sotá laiå cöní g chñnh. Conâ nguyïn venå . Cao khoanã g 4 m, cacá bûcá tûúnâ g khöng conâ . Àûúnâ g thiïn lyá ài qua dûúiá cöní g, hai phña ghepá àa,á phña ngoaiâ vaoâ 980 bêcå , phña trong ra 900 bêcå , nay àaä bõ cêy co,ã àêtë àa á phu ã lêpë , chó phña ngoaiâ (Ha â Tônh) conâ laiå mötå sö ë bêcå . Àûúnâ g Quöcë lö å 1A bêy giúâ ài vonâ g phña dûúiá cöní g. Nhûng trïn vaâ hún hïtë , HSQ nhû mötå dêuë tñch cuaã caiá nhòn chiïnë lûúcå hanâ h phûúng Nam quyïtë liïtå , saná g suötë cuaã chuaá Tiïn Nguyïnî Hoanâ g. Hònh nhû yá thûcá àûúcå cöng trònh, di tñch HSQ vúiá hêuå thï,ë nùm Mêuå Tuêtë , Minh Manå g thû á 19 (1838) Ngaiâ àa ä cho àucá 9 àónh àönì g lúná àùtå ú ã nöiå thanâ h Huï.ë Va â hònh tûúnå g HSQ - Àeoâ Ngang àûúcå chonå khùcæ vaoâ “Huyïnì àónh”. THÛA VA  THIÏUË … Húi ngacå nhiïn thêyë khung canã h HSQ lênì nayâ ve ã nhû khang khacá nùm xa ma â mònh tûnâ g ghe?á ÊyË la â choaná chiïmë kha kha á diïnå tñch khu vûcå quanh HSQ tû å dûng nöií bêtå lïn mötå khu mö å xêy kha á hoanâ h traná g. Mö å xêy bùnç g thû á àa á àûa tênå Ninh Bònh vaoâ . Bïn khu möå conâ co á miïuë thú,â hûúng khoiá conâ múiá . (Hoiã mêyë anh em ài cunâ g, biïtë loaná g thoaná g, ngöi möå nayâ la â cuaã mötå võ quan trênë giû ä Àeoâ Ngang! Sau ào,á töi co á ngo ã nhûnä g bùn khoùn vúiá nganâ h vùn hoaá Ha â Tônh va â Quanã g Bònh vïì thênì pha ã võ quan êyë nhûng hiïnå chûa coá höiì êm! Nhûng chùcæ phaiã la â ngûúiâ co á cöng canh giû ä Àeoâ Ngang vúiá HSQ thò hêuå thï ë múiá damá “bayâ ” mö å húi bõ hoanâ h ngay satá canå h di tñch HSQ nhû thï?ë ). Khöng xa ngöi mö,å conâ ngo á thêyë vaiâ vïtë tñch xêm haiå . Laiå biïtë thïm, cacá h nay chûa lêu, àaä co á bonå ngûúiâ tû å y á xêy mötå caiá miïuë lúná nùmç gênì di tñch HSQ. May ma â nha â chûcá viïcå cuaã tónh Quanã g Bònh, sau nhiïuì lênì lêpå biïn banã àaä quyïtë àõnh cûúnä g chï,ë àêpå bo,ã hiïnå conâ phênì nïnì moná g. Tiïpë theo laâ sauá ngöi mö å co á dûnå g bia bùnç g tiïnë g Trung Quöcë kï ì ngay satá di tñch, chñnh quyïnì Quanã g Bònh phaiã tö í chûcá pha á bo.ã .. Ngo á khung canã h quanh cöní g HSQ húi àòu hiu, dêyå lïn camã giacá hutå hênî g, tiïng tiïcë … Gia á nhû nhûnä g nha â chûcá viïcå co á tracá h nhiïmå coi socá giû ä gòn HSQ, cacá loaiå àa á nuiá bêy giúâ àêu co á hiïmë ? Sao khöng cho khùcæ hoùcå cho bayâ hùnè (banã sao) têmë bia cêní khùcæ baiâ thú vï ì Àeoâ Ngang cuaã Vua Thiïuå Trõ? Nùm Nhêm Dênì , Thiïuå Trõ thûá 2 (1842), vua ngûå gia á Bùcæ tuênì , ghe á HSQ co á baiâ thú khùcæ trïn àa á Quaá hoaâng Sún Quan. Baiâ thú co á cêu. “Gòn Nam giûä Bùcæ chia nghiïm cûaã Suötë cö í vï ì kim chötë chùtå àanâ g”. Cunä g noiá thïm, têmë bia àï ì thú bõ vuiâ bõ lêpë khöng roä nùm naoâ , thúiâ naoâ ? Maiä nùm 1992, khi khaoã satá cöng trònh dûúiá chên Àeoâ Ngang, ngûúiâ ta àa ä vö tònh tòm thêyë têmë bia khùcæ baiâ thú êyë . Röiì nûaä , tiïcë chi laiå khöng coá thú Cao Ba á Quatá ? Àeoâ Ngang coá khe Àa á Banâ (Banâ Thacå h) trong veo àöí vï ì sûúnâ nuiá phña nam vaoâ àêtë Quanã g Bònh. Tûâ 150 nùm trûúcá , thi sô ngöng ngaoå Chu thênì Cao Ba á Quatá àïnë tùmæ ú ã khe Àa á Banâ va â àa ä thötë lïn mêyë cêu nayâ . “Saná g lïn àûná g Hoanâ h Sún/ Chiïuì xuönë g tùmæ Banâ Thacå h/ Nhùtå àa á cêmì trong tay/ Non söng chûa àêyì vöcë ”. (Chao öi, cunä g chö î Khe Àa á Banâ , thúiâ àiïmí thaná g 5 vûaâ röiì , thayâ Thñch Minh Tuï å tûnâ g àötå ngötå biïnë mêtë vaiâ ngayâ khiïnë àamá ngûúiâ ài theo ngú ngacá ). ÊyË la â thúiâ trûúcá . Conâ thúiâ gênì ? Nïn lùmæ co á têmë biïní chó cho du khacá h raoã ñt bûúcá nûaä àï í àïnë Tramå ra-àa 535 Àeoâ Ngang - àún võ anh hunâ g! Tramå ra-àa 535 Àeoâ Ngang tûnâ g phatá hiïnå Tauâ USS Madocx vaâ tauâ USS Turner Joy cuaã àï ë quöcë My ä gêy hênë nguyå taoå “Sû å kiïnå Võnh Bùcæ bö”å . Röiì nùm 1965, My ä döiå hanâ g nganâ tênë bom àanå bùm natá Àeoâ Ngang nhùmç tiïu diïtå “con mùtæ thênì ” cuaã Bùcæ Viïtå . La å lunâ g, HSQ vênî sûnâ g sûnä g chùnè g bõ hï ì hênë gò! Hay dung dõ hún, nïn coá têmë biïní khacá chó àûúnâ g hûúná g dênî àïnë mötå àõa chó ào!ã ÊyË la â bêtë kï í nùnæ g hay mûa, hanâ g ngayâ , ba â Nguyïnî Thõ Nguyâ ú ã thön Minh Thanâ h, xa ä Ky â Nam (Ky â Anh) vênî lùnå löiå gênì chucå cêy sö ë treoâ lïn Khu di tñch HSQ trïn àónh Àeoâ Ngang vaâ Àïnì thúâ Ba â Chuaá Liïuî Hanå h àï í quetá donå , sûaã sang, thùpæ àenâ nhang nhû mötå lúiâ tri ên vúiá di tñch huyïnì thoaiå , tri ên vúiá àaiå nganâ Àeoâ Ngang vaâ HSQ linh thiïng... NHÛNÄ G NGANG TRAIÁ ÀEO NGANG … Boná g matá cuaã Cöní g HSQ giûaä chiïuì nùnæ g lûaã cunä g khöng dõu bútá nöiî bûcá xucá khi chuyïnå vúiá mêyë anh em bïn nganâ h vùn hoaá baoã tanâ g àõa phûúng (maâ theo yïu cêuì cuaã ho,å töi khöng ghi tïn ra àêy). Nöiî bûcá xucá êyë la â hoaá ra àïnë tênå thúiâ àiïmí nayâ , HSQ chûa phaiã la…â Di tñch Quöcë gia! Ky â la å la â Hoanâ h Sún quan cunâ g àûúcå tónh Quanã g Bònh vaâ tónh Ha â Tônh cöng nhênå la â di tñch lõch sûã - vùn hoaá cêpë tónh. Vaâ dai dùèng cuöåc tranh biïån bao nùm nay, HSQ thuöåc Haâ Tônh hay Quaãng Bònh? Àï í rönå g àûúnâ g dû luênå , ngûúiâ viïtë baiâ nayâ xin khacá h quan kï biïn laiå yá kiïnë cuaã Ha â Tônh va â Quanã g Bònh àaiå loaiå nhû nayâ . … HSQ àûúcå UBND tónh Quanã g Bònh xïpë hanå g di tñch cêpë tónh ngayâ 2/8/2002. Khöng hïì chêmå trï,î cunâ g ngayâ , 2/8/2002, UBND tónh Quanã g Bònh co á vùn banã gûiã Bö å Vùn hoaá thöng tin (cu)ä va â Cucå Baoã tönì baoã tanâ g àï ì nghõ xïpë hanå g di tñch quöcë gia àöië vúiá HSQ... Nhûng cacá nha â chûcá viïcå cuaã nganâ h vùn hoaá Ha â Tônh “phanã phaoá ” ngay. “Àaná g ra tónh Quanã g Bònh phaiã tön tronå g sû å thêtå rùnç g phênì di tñch àoá nùmç phña bïn tónh Haâ Tônh!”. Nùm 2004, àoanâ khaoã satá liïn nganâ h cuaã Ha â Tônh àa ä thûcå àõa khu vûcå Àeoâ Ngang vaâ xacá àõnh kiïnë trucá HSQ nùmç trïn àõa phênå tónh Ha â Tônh, cacá h àûúnâ g ranh giúiá hai tónh 7,7m. Nhûng nganâ h vùn hoaá Quanã g Bònh àêu co á chõu! Hoå cho rùnç g HSQ hiïnå nùmç trïn àõa phênå Ha â Tônh la â do khi phên àõnh àõa giúiá hanâ h chñnh, ngûúiâ ta chó tuên thuã mötå cacá h mayá mocá theo àûúnâ g phên thuyã ma â khöng quan têm, tham khaoã y á kiïnë cuaã cacá chuyïn gia vùn hoaá . “HSQ la â núi àoná khacá h thûúnå g kinh tû â phña Bùcæ vaoâ . Àï í quan satá àûúcå khacá h thò ngûúiâ ta phaiã lamâ ú ã maiá nuiá bïn ngoaiâ (phña Haâ Tônh). Di tñch thò thuöcå chñnh quyïnì Quanã g Bònh thúiâ phong kiïnë quanã ly á la â vò then caiâ phña trong Quanã g Bònh. Rùnç g riïng chûná g cû á vï ì mùtå kïtë cêuë kiïnë trucá nhû vêyå cho thêyë rùnç g Ha â Tônh quanã ly á la â vö ly.á Ngûúiâ Ha â Tônh khöng thïí vaoâ trong Quanã g Bònh àïí àoná g cûaã àûúcå . Têmë biïní àï ì HSQ hûúná g ra Ha â Tônh. Ngûúiâ ta hûúná g biïní àï ì ra phña khacá h chû á khöng ai hûúná g vï ì phña chu ã nha â ca!ã ”. Thï ë nhûng, Haâ Tônh lênî Quanã g Bònh cunä g àûnâ g vöiå … mú! Mötå chuyïn gia vï ì cö í sû ã tû â cö ë àö Huï ë donä g dacå nhû nayâ “Nïuë noiá HSQ la â cöní g vaoâ kinh àö thò noá phaiã thuöcå Huï ë múiá àuná g, chû á khöng thïí thuöcå Ha â Tônh vúiá tónh Quanã g Bònh àûúcå !”. Võ chuyïn gia êyë conâ cho rùnç g, tónh Quanã g Bònh cöng nhênå di tñch laâ sai, vò theo Luêtå di sanã , àa ä la â di tñch thò phaiã kemâ theo khu vûcå khoanh vunâ g baoã vï,å phaiã co á phênì àêtë àai. “Trong khi HSQ laiå nùmç trïn àêtë Haâ Tônh thò Quanã g Bònh khoanh vunâ g kiïuí gò! Thêtå ra, HSQ laâ biïuí tûúnå g vùn hoaá cuaã ca ã khu vûcå , la â di sanã chung cuaã àêtë nûúcá chû á khöng riïng cuaã tónh naoâ . Nhûng noá nùmç trïn àêtë Ha â Tônh thò Haâ Tônh quanã ly á la â àuná g!”... Sû å nhêpå nhùnç g bao nùm trong viïcå quanã ly á di tñch cunä g lamâ töní thûúng cho di tñch. Manå h Ha â Tônh thò Haâ Tônh àûa khacá h lïn. Manå h Quanã g Bònh thò Quanã g Bònh àûa khacá h lïn. Khöng ai co á tracá h nhiïmå quanã ly,á trunâ g tu tön taoå ca!ã Röiì hai tónh nñn thúã chú â phaná quyïtë cuaã Bö å VH-TT&DL. Böå phaná , Bö å thûaâ nhênå HSQ rêtë xûná g àaná g àï í cöng nhênå di tñch quöcë gia. Nhûng röiì khöng hiïuí vò ly á do gò, mötå võ lanä h àaoå Cucå Di sanã vùn hoaá tûnâ g tra ã lúiâ rùnç g “hai tónh coá vênë àï ì thò thöi, àûnâ g lamâ hö ì sú nûaä , àûnâ g àêyí qua ã boná g ra cho Bö!å ”. * * * Nhiïuì lûúng dên Viïtå àa ä to ã tûúnâ g, giai àoanå dûnå g nûúcá lênì thû á hai bùtæ àêuì tû â thúiâ nha â Ly á khi ngûúiâ Viïtå vûútå khoiã Àeoâ Ngang àïí ài vï ì phûúng Nam trú ã nïn mötå tênì g lúpá lûu dên lamâ nïn nhûnä g sû å nghiïpå lúná : vûaâ mú ã rönå g vunâ g àêtë liïnì , vûaâ mú ã rönå g vunâ g biïní àaoã . Búiã vêyå , HSQ laâ mötå àõa àiïmí lõch sûã cûcå quan tronå g, xûná g àaná g la â mötå di tñch àùcå biïtå quöcë gia. Do àoá cênì phaiã coá sû å quan têm nhêtë àõnh, trung ûúng cênì quyïtë àõnh tónh naoâ quanã ly á mötå cacá h húpå ly á àï í co á hûúná g àêuì tû, khai thacá vaâ phatá huy hiïuå qua!ã Ma â sao dùnç g dùcå bao nùm nhûnä g tranh biïnå cêpë nayâ cêpë khacá , ngûúiâ ta cû á bùné g, cû á lu,á khöng nhúá àïnë cêu ca dao tuyïtå tacá ùm ùpæ nhûnä g tònh cunâ g lyá vï ì Àeoâ Ngang tûâ thuú ã naoã nao cuaã öng ba â mònh. Cêu êyë la:â Treoâ àeoâ hai maiá chên vên (chïnh vïnh) / Lonâ g vï ì Ha â Tônh, daå ên Quanã g Bònh”. Chao öi caiá lonâ g caiá da å khùcæ ghi caiá ên caiá nghôa cöng lao cuaã tiïnì nhên thuúã khai sún phaá thacå h! n Töi trú ã laiå Àeoâ Ngang khöng phaiã àï í theo dên “phûútå ” truy tòm nguyïn cúá vò sao thayâ Thñch Minh Tuïå trïn àûúnâ g löiå bö å thiïn lyá quyïtë dûnâ g laiå àï í êní tu ú ã trïn àónh Àeoâ Ngang cunä g la â núi chön rau cùtæ rönë cuaã thayâ va â àa ä khöng thanâ h ra sao! Ma â ky â la,å cunä g chñnh thúiâ àiïmí thayâ “dunâ g dùnç g” nhû thï ë thò 13 giúâ 9 phutá ngayâ 8/5/2024 taiå Möng Cö,í hònh anã h di tñch Hoanâ h Sún quan (HSQ) trïn àónh Àeoâ Ngang, mötå trong 162 banã àucá nöií trïn chñn àónh àönì g úã Hoanâ g cung Huïë (Cûuã àónh, conâ àûúcå goiå la â “Dû àõa chñ” bùnç g ngön ngûä taoå hònh thï ë ky ã 19) àa ä àûúcå UNESCO chñnh thûcá ghi tïn vaoâ Di sanã tû liïuå khu vûcå chêu A Á - Thaiá Bònh Dûúng. [ XUÊN BA ] Qua Àeoâ Ngang, thêyë … ngang ngang Hoanâ h Sún Quan Hoanâ h Sún Quan trïn Cûuã àónh
RkJQdWJsaXNoZXIy MjM5MTU3OQ==