cạn biến mất cùng thế hệ nghệ nhân lớn tuổi. Bên cạnh đó, lực lượng nghiên cứu lý luận, phê bình các môn nghệ thuật truyền thống đang trong tình trạng báo động, hầu như Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh không còn đào tạo nữa”. CHUYỆN MƯU SINH CỦA NHỮNG NGHỆ NHÂN “KHÔNG LƯƠNG” Trưởng phường Đào Thục, ông Đặng Minh Hưng nêu rõ bốn mối trăn trở: cơ sở vật chất xuống cấp, đào tạo khó duy trì, nghệ nhân không có hỗ trợ tài chính và truyền thông hạn chế. “Phường rối không diễn thường xuyên, lương 0 đồng, để nghệ nhân gắn với phường rất khó”, ông nói. Dù đã mở lớp hàng năm, nhiều học trò sau đào tạo phải đi học hoặc đi làm ở nơi khác, không mặn mà theo nghề. Nghệ nhân ưu tú trẻ nhất trong giới rối nước Phạm Công Bằng (Tế Tiêu) cho biết, phường rối gia đình gồm 18 thành viên hiện buộc phải “làm nhiều nghề khác” để duy trì đời sống. Ông kể, mặc dù phường thường xuyên hỗ trợ nhiều đoàn sinh viên nghiên cứu về rối nước, tổ chức talkshow Rối sao rồi để khơi lại hứng thú của giới trẻ, nhưng trên thực tế, điều kiện giao thông, hạ tầng nông thôn vẫn là rào cản lớn để phường đón khách đều đặn. Một tín hiệu đáng mừng duy nhất được đại diện phường rối làng Yên - Thạch Xá chia sẻ. Ông kể về những nỗ lực đưa các giá trị tín ngưỡng vào tích trò, từ hát văn đến tích Lê Lợi trả gươm. Những buổi diễn ở làng luôn đông kín, khán giả chen vào sát thủy đình, còn thường xuyên hỏi han lịch diễn để đi xem. Điều này ít nhiều đưa đến hi vọng cho rối nước, với điều kiện nó phải được đặt đúng không gian và kết nối với cộng đồng. Đây cũng là điểm được nhắc đi nhắc lại tại tọa đàm: nghệ thuật rối nước phải gắn với ruộng đồng và dân gian, nên không thể chỉ bảo tồn trong nhà hát. NSƯT Lê Văn Ngọ đề nghị “trả rối nước về với nơi sinh ra nó”, để khán giả hiểu được nguồn gốc, môi trường và tinh thần của nghệ thuật này. Các nghệ sĩ lão thành liên tục nhắc đến nguy cơ “đứt gãy truyền nghề”. NSND Hoàng Tuấn nhắc lại phản ứng của các học giả Pháp khi xem phường rối Việt biểu diễn với vật liệu nhựa hay sắt: “Họ hỏi tại sao đưa sắt vào sân khấu trong khi truyền thống là dùng tre, nứa? Vấn đề có phải chỉ mắc ở tính tiện lợi không hay là liên quan đến ý thức lỏng lẻo về sự nguyên bản”? TÌM LỐI ĐI MỚI Dù đối diện nhiều khó khăn, các phường rối vẫn tìm cách tự xoay xở để tồn tại. Phường Đào Thục quảng bá mạnh trên mạng xã hội, kết hợp với các công ty lữ hành để đón khách. Nhiều phường làm mới tích trò, đưa đời sống đương đại vào sân khấu, hoặc kết hợp trình diễn tín ngưỡng. Nghệ nhân Anh Phi (phường Đào Thục) cho rằng, cần gắn rối nước với du lịch văn hóa, bởi mỗi tháng phường có tới 20 tour, và việc kết hợp với lữ hành cho thấy khách nước ngoài rất quan tâm. “Xã hội phát triển và thay đổi nên chúng tôi cũng phải thay đổi để rối cổ sống được với đương đại. Vậy nên gần đây, bên cạnh các vở diễn kinh điển kể chuyện lịch sử, chúng tôi đã sáng tạo những trò diễn mới hiện đại gần gũi với cuộc sống hơn, tiếp cận được gần hơn với thế hệ trẻ; thông qua trò diễn phê phán các thói hư tật xấu, biểu dương tấm gương tốt, chuyển tải thông điệp giáo dục đối với người trẻ”, nghệ nhân Phạm Công Bằng cho hay. Theo Phó Giám đốc Sở VHTT Hà Nội Lê Thị Ánh Mai, điều quan trọng nhất là nâng cao tính chuyên nghiệp, từ khâu tổ chức, dàn dựng, đào tạo nghệ sĩ đến chiến lược quảng bá, hợp tác với du lịch và giáo dục trong hoạt động của các đoàn, các nhóm nghệ thuật rối. Khi các đơn vị nghệ thuật có phương thức hoạt động rõ ràng, tự chủ và sáng tạo, múa rối sẽ có cơ hội thực sự trở lại mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng. NSND Hoàng Tuấn nhấn mạnh vai trò của đào tạo trong bảo tồn và phát huy nghệ thuật múa rối, đặc biệt, cần phải đưa nghệ thuật rối vào trường học một cách khoa học, bài bản. NSND Trịnh Thúy Mùi, Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam cho rằng, để bảo tồn và phát huy giá trị di sản của nghệ thuật múa rối cần phải đưa nghệ thuật này vào trong nhà trường. Các phường rối, nhà hát múa rối cần tổ chức những buổi biểu diễn cho học sinh, bởi đó là cách để đào tạo và giữ nguồn khán giả của mình. HẠ ĐAN 9 n Thứ Hai n Ngày 17/11/2025 VĂN HÓA - GIẢI TRÍ chuyển động tâm lý. Nhưng anh không chủ ý hướng tới hình thể cụ thể nào. Cái “người” trong tranh chỉ là hệ quả tất yếu của việc hiện thực hóa nội tâm - giống như cách ta nhận ra khuôn mặt mình trong đám mây, chứ không phải họa sĩ vẽ ra để người xem nhận thấy. Điều thú vị là, Cụ tượng còn có thể hiểu như một tuyên xưng nghệ thuật về sự thành thật. Trong thời đại mà hội họa dễ bị lấn át bởi các khái niệm, các lý thuyết hay hiệu ứng thị giác, Bùi Chát chọn cách quay về hành động căn bản nhất: vẽ để sống. Anh nói, “tôi vẽ không để minh họa cho ý tưởng, cũng không để trang trí. Tôi vẽ để thở". Chính ở đó, ta thấy sự khác biệt căn bản giữa anh và nhiều họa sĩ đương đại đang bị cuốn vào vòng xoáy của diễn giải và phô diễn. Cụ tượng vì thế không đặt ra câu hỏi “nó có ý nghĩa gì?” mà chỉ mời người xem dừng lại và chứng kiến một khoảnh khắc của hình thành - giống như ta nhìn một làn khói cuộn lên, không hỏi nó nói gì, mà chỉ thấy nó đang là. Cái “đang là” đó mới chính là bản chất của hội họa, trong cách hiểu của Bùi Chát. Về mặt tạo hình, triển lãm lần này cho thấy một sự ổn định và tự tin rõ rệt trong tay nghề: bố cục mở, nhịp điệu mảng lớn, đường nét tiết chế nhưng chính xác. Anh ít khi dùng quá ba màu chính trong một bức, nhưng luôn biết cách tạo ra độ sâu bằng độ trong - đục, bằng sự tương phản của chất liệu khô - ướt, dày - loãng. Mỗi bức tranh vì thế là một thực thể độc lập, có nhịp thở riêng, không cần phụ thuộc vào bất kỳ mô tả hay diễn giải nào khác. Trong nhiều năm qua, Bùi Chát đã được biết đến như một nhà thơ độc lập, có ý hướng cách tân mạnh mẽ, một người viết dám phá bỏ giới hạn của ngôn ngữ. Giờ đây, khi bước sang hội họa, anh vẫn tiếp tục phá giới, nhưng bằng phương tiện khác. Cụ tượng không chỉ là tên triển lãm, mà còn là định danh cho một phương pháp tư duy nghệ thuật - nơi ý thức và vô thức giao nhau, nơi hình thành và tan rã cùng tồn tại trên mặt toan. Ở tầng sâu hơn, ta có thể xem Cụ tượng, như một nỗ lực đối thoại giữa con người và phần chưa được gọi tên trong chính mình. Bùi Chát không tìm cách hiểu, chỉ tìm cách nhìn. Anh không muốn giải thích mà chỉ muốn chứng thực sự hiện diện. Trong mỗi bức tranh, ta thấy không chỉ một hình ảnh, mà là một sự kiện tâm lý - một lần chạm giữa bên trong và bên ngoài, giữa cảm xúc và vật chất, giữa cái vô hình và hữu hình. Triển lãm đương nhiên phải kết thúc, nhưng khái niệm Cụ tượng mà Bùi Chát đưa ra có thể còn tiếp tục lan tỏa như một gợi mở cho hội họa Việt Nam đương đại. Nó nhắc rằng, hội họa không nhất thiết phải “nói” điều gì. Đôi khi, chỉ cần là chính nó - một hành động nhìn thấy, một cách thành thật để tồn tại. Với Cụ tượng, Bùi Chát không chỉ giới thiệu loạt tác phẩm mới, mà còn giới thiệu một cách tư duy mới: hội họa như hành động của sự sống, chứ không phải minh chứng cho kỹ thuật hay khái niệm. Và có lẽ, trong sự giản dị đến cực điểm đó, hội họa lại tìm thấy ý nghĩa đầu tiên của mình. LÝ ĐỢI Triển lãm Cụ tượng của nghệ sĩ Bùi Chát do 22 Gallery và Artonis tổ chức, diễn ra từ ngày 14/11/2025 đến hết ngày 20/11/2025 tại Không gian TAA, 29 đường số 103TML, phường Cát Lái, TPHCM. Cụ tượng được chính Bùi Chát curate, với sự cộng tác của nhà thơ Lê Văn Đồng. Một ví dụ thành công Lấy ví dụ về thành công trong việc chuyên nghiệp hóa nghệ thuật rối, bà Lê Thị Ánh Mai cho hay trong năm 2023, Nhà hát Múa rối Thăng Long đã tổ chức hơn 1.600 suất diễn, phục vụ hàng trăm nghìn lượt khán giả với doanh thu trên 70 tỷ đồng, mỗi ngày có từ 6 đến 8 suất diễn, thu hút hơn 1.000 khán giả mà phần lớn là du khách quốc tế. Đặc biệt, năm 2024, Nhà hát Múa rối Thăng Long vinh dự nhận giải Travellers’ Choice Awards của Tổ chức Du lịch Mỹ, một minh chứng cho vị thế ngày càng lớn mạnh của múa rối Việt Nam trên trường quốc tế. Nhà hát đã biểu diễn tại hơn 40 quốc gia và vùng lãnh thổ, mang đến thông điệp về một Việt Nam sáng tạo, nhân văn và thân thiện. Đây là cơ sở để kỳ vọng nghệ thuật rối sẽ tiếp tục phát triển mạnh mẽ khi được đầu tư bài bản, gắn kết với giáo dục, du lịch và truyền thông, trở thành “sản phẩm văn hóa, sáng tạo” đặc trưng của Hà Nội. Các chuyên gia, nhà quản lý văn hóa, nghệ sĩ và nghệ nhân thảo luận giải pháp gỡ rối… cho rối Nhiều khán giả nước ngoài đã nhận xét rằng: “Không thể hiểu về văn hóa Việt Nam nếu chưa một lần xem múa rối nước”
RkJQdWJsaXNoZXIy MjM5MTU3OQ==