HƯỚNG DẪN LÀM BÀI
I. Vài nét về tác giả tác phẩm và giới thiệu nhân vật Chí Phèo - Nam Cao
Nam Cao (1917-1951) là nhà văn hiện thực có tư tưởng nhân đạo vừa sâu sắc vừa mới mẻ.
Ông am hiểu khá tường tận về cuộc sống của những người nông dân nghèo sau luỹ tre làng. Vì vậy, viết về tầng lớp này, ông đã có hàng loạt tác phẩm rất có giá trị, tiêu biểu nhất trong số đó là Chí Phèo (1941) xứng đáng là kiệt tác của dòng văn học hiện thực phê phán.
Với ngòi bút hiện thực sâu sắc, qua Chí Phèo, Nam Cao tập trung vạch trần mối mâu thuẫn giai cấp đối kháng ngàn đời chưa thể điều hoà. Đó là mâu thuẫn giữa người nông dân lao động nghèo khổ bị áp bức với bọn cường hào thống trị. Điển hình cho thế lực cường hào thống trị tàn bạo ấy là Bá Kiến.
II. Phân tích nhân vật
1. Lai lịch
Bá Kiến xuất thân trong một gia đình bốn đời làm lí trưởng. Bản thân ông ta làm lí trưởng, rồi chánh tổng. Bằng mưu mô và thủ đoạn khôn khéo, hắn lần lượt leo lên đỉnh cao của danh vọng: tiên chỉ làng Vũ Đại, Bá hộ, Chánh hội đồng kỳ hào, huyện hào, Bắc kỳ nhân dân đại biểu, “hắn khét tiếng đến cả trong hàng huyện”. Ở làng Vũ Đại, nơi có cái thế đất “quần ngư tranh thực”, nghĩa là cả bầy cá tranh mồi, Bá Kiến trở thành con cá lớn.
2. Những nét tính cách của Bá Kiến
Khác với Nghị Lại trong Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan, Nghị Quế trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố, những tên địa chủ trọc phú, hủ lậu, Bá Kiến là loại cường hào, cáo già rất lọc lõi. Đây là nhân vật mang rõ nét phong cách nghệ thuật độc đáo đầy tài năng của Nam Cao.
Bá Kiến là tên thống trị lắm mưu nhiều kế, đặc biệt là thâm độc và nham hiểm. Khắc hoạ nhân vật này, Nam Cao không nhấn mạnh khía cạnh bóc lột người nông dân mà khắc sâu một nét bản chất đặc biệt của lão. Đó là một tên cường hào có nghệ thuật thống trị, đàn áp người nông dân rất thâm hiểm. Vì thế, Bá Kiến có những nét tính cách tiêu biểu sau đây:
a. Bá Kiến là tên cường hào ác bá, đặc biệt là gian hùng, nham hiểm
Đây là nét tính cách mang ý nghĩa bản chất nhất của Bá Kiến. Nam Cao đã mô tả nét bản chất ấy qua những chi tiết hết sức sinh động. Đó là cái giọng quát rất sang, “bao giờ cũng quát để thử dây thần kinh của người ta”. Bá Kiến có cái cười Tào Tháo và “giọng nói ngọt nhạt mà thâm hiểm chết người”.
Đặc biệt, Nam Cao để cho nhân vật Bá Kiến độc thoại nội tâm, nhằm phơi bày những suy nghĩ tỉnh táo, nham hiểm: Rút ra được những phương châm, thủ đoạn thống trị người nông dân rất khôn ngoan và hiệu quả mà Bá Kiến đã đúc rút từ bốn đời làm tổng lý, chẳng hạn “trị không được thì cụ dùng”, “dùng những thằng đầu bò để trị những thằng đầu bò”, “mềm nắn rắn buông”, “bám thằng có tóc chứ không ai bám kẻ trọc đầu”, với triết lý “thứ nhất sợ kẻ anh hùng, thứ hai sợ kẻ cố cùng liều thân”.
Đúng như mọi người đã thừa nhận: Bá Kiến là tên cường hào “khôn róc đời”. Con người “thét ra lửa” ấy đã biết ngọt ngào, dịu giọng, xử nhũn với những kẻ cố cùng, liều thân như Chí Phèo để biến hắn thành công cụ đắc lực trong bàn tay thống trị độc ác của lão.
Nhờ biết mềm, biết cứng, biết thu dụng những kẻ bạt mạng, không sợ chết và không sợ bị tù, rất được việc trong chuyện đối phó với bất cứ anh nào không nghe mình, mà Bá Kiến tập hợp được một phe cánh, bè đảng xung quanh lão đầy thế lực. Sức mạnh của Bá Kiến lấn át tất cả, làm cho bọn cường hào đối địch trong làng phải nể sợ, kiêng dè.
b. Bá Kiến là tên cường hào thống trị, lọc lừa, gian dối, nham hiểm, luôn luôn biết ném đá giấu tay
Đọc tác phẩm Chí Phèo, độc giả thấm thía những suy nghĩ về mưu kế ứng xử khôn khéo mà hiểm độc của lão: “hãy ngấm ngầm đẩy người ta xuống sông, nhưng rồi dắt nó lên để nó đền ơn. Hãy đập bàn đập ghế đòi cho được năm đồng, nhưng được rồi thì vứt trả năm hào vì thương anh túng quá”. Vì thế, nhận cho ra bộ mặt thật của tên cáo già Bá Kiến không phải điều dễ dàng.
c. Về phương diện bóc lột người nông dân
Bá Kiến là kẻ già đời trong nghề đục khoét. Một mặt lão tìm cách bóp nặn đám dân hiền lành và yên phận vào những vụ thuế, mặt khác, lão thu dụng những tên “bạt mạng” sinh chuyện với những kẻ có máu mặt trong làng để mà ăn, mà kiếm.
d. Bá Kiến là tên cường hào có nhân cách xấu xa, dâm đãng, đồi bại
Dù đã ngoài 60 tuổi, một lúc có đến bốn vợ, hay ghen bóng ghen gió với những trai trẻ và rất sợ vợ nhưng chính lão cáo già háo sắc và thích chơi “trống bỏi” ấy lại bí mật đi lại với vợ Binh chức đã có bốn con, rồi còn lên tỉnh ngồi chung xe, chơi bời trác táng.
e. Bá Kiến là kẻ đẩy bao người nông dân lương thiện vào con đường tha hóa, cùng quẫn
Chính tên cáo già lọc lõi, gian hùng ấy đã đưa biết bao người dân lương thiện như Binh chức, Năm thọ vào tù, vào con đường tha hoá, bị đày đoạ, và khi cần thì sẵn sàng thí mạng những con người khốn khổ đó. Việc Bá Kiến xúi Chí Phèo đi đòi tiền Đội Tảo chẳng khác nào cài sẵn một cái bẫy để mượn tay Đội Tảo giết chết Chí Phèo.
III. Kết luận
Bá Kiến là tên cường hào điển hình sắc sảo, vừa có những nét cá tính sinh động vừa có những nét chung phổ biến, tiêu biểu cho bọn cường hào, địa chủ gian ác.
Nhân vật Bá Kiến cũng là một hình tượng mang rõ nét tài năng của Nam Cao. Trong dòng văn học hiện thực phê phán lúc bấy giờ, ít có ngòi bút nào khắc hoạ được một hình tượng sinh động và có chiều sâu như thế !
