Từ năm 1938 đến 1940, lúc là Tổng lãnh sự Trung Hoa Dân quốc ở thủ đô Vienna nước Áo, Ho chỉ bằng chữ ký của mình đã cứu mạng hàng chục ngàn người Do Thái khỏi bàn tay sát nhân của Đức Quốc xã.
Người ta ước tính có lẽ con số visa được Ho cấp phải đến hàng chục ngàn. Chính hành động dũng cảm này mà Ho Feng Shan được gọi là "Schindler Trung Hoa" - gợi nhắc đến nhà công nghiệp người Đức Oskar Schindler đã cứu sống 1.200 người Do Thái sau khi sử dụng họ trong nhà máy của ông ở Ba Lan.
"Một Schindler người Trung Hoa"
Xu Xin, giáo sư và chuyên gia hàng đầu nghiên cứu về người Do Thái ở Đại học Nam Kinh (Trung Quốc), đánh giá: "Phần đông người ta tin rằng Ho đã cứu mạng hơn 5.000 người. Điều quan trọng hơn nữa là, Ho có lẽ là nhà ngoại giao đầu tiên thực sự có hành động để cứu giúp người Do Thái".
Ngày 21/4 vừa qua, một nghi lễ lịch sử trang trọng diễn ra tại thủ đô Vienna của nước Áo. Tại khách sạn sang trọng Ritz Carlton, một tấm biển bằng đồng tưởng niệm hành động anh hùng của nhà ngoại giao Trung Hoa Ho Feng Shan cách đây 70 năm được mở màn che. Tấm biển bằng đồng khắc 3 thứ tiếng Đức, Hoa, Anh tưởng niệm Ho Feng Shan đặt tại tòa nhà Tổng lãnh sự Trung Hoa cũ ở Vienna, nay là một phần của khách sạn Ritz Carlton.
Từ nơi này, Ho Feng Shan đã ký hàng loạt thị thực xuất cảnh cho người Do Thái đến thành phố cảng Thượng Hải của Trung Hoa. Từ năm 1938 đến 1940, nhờ vào chữ ký của Ho mà khoảng 18.000 người Do Thái châu Âu được phép bay đến Thượng Hải để không phải bỏ mạng trong những trại tập trung của Đức Quốc xã. Một tuần sau, Nhà Bảo tàng Holocaust Houston (HMM) ở Mỹ tiếp tục tôn vinh Ho Feng Shan với "Giải thưởng Can đảm Đạo đức Lyndon Johnson" và con gái Ho Manli của ông tiếp nhận.
Khi Ho Feng Shan còn sống, không một ai (kể cả gia đình) được biết đến công việc cực kỳ mạo hiểm của ông. Chỉ sau khi Ho mất vào năm 1997, câu chuyện nhân đạo của ông cuối cùng mới được đưa ra ánh sáng sau nhiều thập niên chôn giấu. Sau khi Ho qua đời, nhà báo Ho Manli (con gái của ông) bắt đầu hành trình kéo dài 18 năm tìm kiếm lịch sử những kỳ công của người cha quá cố. Ho Manli cho biết hành trình vẽ lại lịch sử về người cha anh hùng của mình cũng "giống như công việc tìm hạt sỏi trong đại dương bao la".
 |
Tấm biển bằng đồng tưởng Niệm Ho Feng Shan tại khách sạn Ritz Carlton ở Vienna, nơi từng đặt Lãnh sự quán Trung hoa Dân Quốc.
Ho Manli giải thích: "Tất cả bởi vì hoàn toàn không có "Bản danh sách Schindler", trong khi đó những người Do Thái sống sót lại ở tứ tán khắp nơi trên thế giới. Phần đông những người xếp hàng trước Lãnh sự quán Trung Hoa để được cấp thị thực xuất cảnh đều không còn sống, mà họ cũng không thấy cần thiết phải kể cho con cái họ nghe chi tiết về hoàn cảnh gia đình chạy thoát như thế nào".
Sau khi Thế chiến II kết thúc, Trung Hoa tiếp tục chìm trong cuộc nội chiến và một số tài liệu bị thất lạc. Ho Manli phải bỏ công lục lạo các văn khố ở Washington, Vienna và Israel để truy tìm danh tính những người sống sót. Và công lao bền bỉ của Ho Manli đã thu được kết quả khi bà khôi phục lại được quá khứ của "Schindler Trung Hoa".
Tháng 4/1938, Ho Feng Shan được bổ nhiệm làm Tổng lãnh sự Trung Hoa Dân quốc tại Vienna. Thời gian đó, người Do Thái ở Áo cũng như Đức vô cùng tuyệt vọng sau khi Hội nghị Evian (năm 1938) về vấn đề tị nạn, 31 trong tổng số 32 nước tham gia sự kiện từ chối cấp thị thực cho họ ngoại trừ Cộng hòa Dominican.
 |
"Visa Thượng Hải" mang số sêri 3.639 do Ho Feng Shan cấp phát.
Trong cuốn hồi ký của ông "40 năm cuộc đời ngoại giao của tôi" (xuất bản năm 1990), Ho Feng Shan bày tỏ sự căm giận Đức Quốc xã và bắt đầu có ý muốn cứu giúp người Do Thái. Ho cấp visa cho bất cứ ai có yêu cầu. Các visa do Ho Feng Shan cấp đều giống nhau, tức là đều hướng đến Thượng Hải. Năm 1937, Thượng Hải rơi vào tay quân đội Nhật Bản buộc chính quyền Trung Hoa Dân quốc phải rút về Trùng Khánh và bỏ ngỏ thành phố cảng, biến nơi đây trở thành địa phương duy nhất ở nước này không có cơ cấu kiểm soát nhập cư.
Do đó, bất cứ ai cũng có thể bước vào Thượng Hải mà không cần phải có visa. Tại sao Ho cấp thị thực đến một nơi mà không hề đòi hỏi thứ giấy tờ này? Thật ra, đó là sự tính toán hết sức khôn ngoan của Ho. Sau khi nắm trong tay visa do Ho cấp, người Do Thái có thể không cần đến Thượng Hải mà sử dụng giấy tờ này để xin thị thực quá cảnh để đến một quốc gia thứ 3 nào đó - như là Mỹ, Palestine và Philippines.
Cũng từ đây mà tiếng đồn về "visa Thượng Hải" lan truyền trong cộng đồng người Do Thái trong cơn tuyệt vọng muốn thoát khỏi sự tàn sát của Đức Quốc xã trong các trại tập trung khét tiếng như Dachau và Buchenwald. Ho Feng Shan viết trong cuốn hồi ký bằng tiếng Hoa của mình: "Tôi biết các visa đến Thượng Hải thật ra chỉ là trên danh nghĩa. Thực tế, chúng cung cấp phương tiện cho người Do Thái ở Áo tìm đường đến Mỹ, Anh hay bất kỳ một quốc gia nào khác".
Những tấm visa thấm đẫm lòng trắc ẩn
Trong số những người nhận được visa từ Ho Feng Shan mà Ho Manli may mắn tìm thấy là Eric Goldstaub. Lúc nhận được 20 visa mà Ho cấp cho gia đình, Goldstaub chỉ mới 17 tuổi. Goldstaub kể lại cho Ho Manli biết ông đã gõ cửa đến 50 tòa nhà lãnh sự ở thành phố Vienna trước khi đến gặp Ho Feng Shan. Theo Goldstaub, Lãnh sự quán Trung Hoa Dân quốc là nơi mà phần đông người Do Thái ở Áo không hề biết đến và họ cũng không ngờ rằng ở đây có một vị cứu tinh cho cuộc đời họ.
 |
Ho Feng Shan và con gái Ho Manli, năm 1977.
Về sau, Goldstaub viết về lần đến Lãnh sự quán Trung Hoa Dân quốc ở Vienna trong cuốn hồi ký của mình: "Thật là một điều bất ngờ quá sức tưởng tượng đang chờ đợi tôi! Một sự tiếp đón nồng hậu, một nụ cười thân thiện và thông điệp sau đó: Hãy mang các hộ chiếu của anh đến đây và chúng tôi sẽ cấp cho anh các visa đến đất nước chúng tôi". Goldstaub qua đời năm 2012 lúc 96 tuổi ở thành phố Toronto của Canada. Hiện thời 2 con trai và một con gái của Goldstaub vẫn còn sống.
Danny Goldstaub, con trai của Goldstaub, nói: "Nếu không có Ho Feng Shan, nhiều mạng sống sẽ không tồn tại cho đến tận ngày hôm nay". Một gia đình khác được Ho Feng Shan cứu sống là gia đình Karl Lang. Về sau, hai con gái của Lang - Marion Alflen và Susuie Margalit - kể cho Ho Manli biết cha của họ bị bắt giữ và may mắn thoát khỏi trại tập trung Dachau của Đức Quốc xã như thế nào. Karl Lang chỉ được thả sau khi vợ ông có được "visa Thượng Hải" để trình lên bọn Đức làm chứng cho quyền di cư. Gia đình Lang rời khỏi nước Áo để đến Anh và cuối cùng sang Mỹ.
 |
Khu Do Thái ở thành phố Thượng Hải.
Trong lúc đó, Chen Lie - Đại sứ Trung Hoa ở Berlin và thượng cấp trực tiếp của Ho - cảm thấy lo lắng về hành động cấp visa hàng loạt có thể gây phương hại đến mối quan hệ ngoại giao Trung - Đức. Chen Lie ra lệnh cho Ho dừng ngay việc cấp visa nhưng ông bất tuân lệnh và vẫn tiếp tục công việc cứu người của mình. Về sau, Ho bị trừng phạt với một điểm xấu trong lý lịch. Đầu năm 1938, tòa nhà Lãnh sự quán Trung hoa Dân quốc bị Đức Quốc xã tịch thu do đây là tài sản của người Do Thái.
Lúc đó, Ho Feng Shan đã dùng tiền túi mở văn phòng mới ở nơi khác để tiếp tục công việc mạo hiểm đến tính mạng của mình. Ho Manli giải thích: "Đó là tính cách của cha tôi - rất nguyên tắc, thẳng thắng và chính trực. Ông là người có lương tâm và can đảm với trái tim đầy trắc ẩn".
Để tìm hiểu về số lượng visa mà Ho Feng Shan cấp phát, Ho Manli căn cứ vào các con số sêri cao nhất - tức gần 4.000 visa được cấp khoảng một năm sau khi nước Áo bị Đức thôn tính vào tháng 3/1938. Ho Manli cho biết, con số chính xác visa được cấp phát trong những tháng cuối cùng trước khi nổ ra Thế chiến II vào ngày 1/9/1939 rất khó xác định được.
Tuy nhiên, tài liệu duy nhất mà Ho Manli tìm thấy được tiết lộ gần 2 năm sau, tháng 3/1938, Lãnh sự quán Trung Hoa Dân quốc ở Vienna cấp phát trung bình 500 visa trong một tháng cho người Do Thái. Cũng có bằng chứng cho thấy ngoài visa, Ho Feng Shan còn cấp những giấy tờ khác để giúp người Do Thái.
Ho Manli cũng đang viết cuốn sách về câu chuyện của người cha vừa được khám phá. Bà tâm sự: "Tôi muốn nói đây là kỳ công lớn nhất trong đời làm báo của tôi. Tôi cảm thấy có trách nhiệm không chỉ với người cha của mình mà còn với những người sống sót. Đây là nhiệm vụ tôi tự đặt ra cho mình khi cố gắng tập hợp tất cả chi tiết trong một cuốn sách".
Ho Feng Shan chào đời năm 1901 trong vùng quê nghèo khó ở Trung Hoa và lớn lên không có cha. Năm 1932, Ho Feng Shan tốt nghiệp Đại học Munich với học vị tiến sĩ. Ông bắt đầu bước vào môi trường ngoại giao năm 1935 và phục vụ gần 40 năm trước khi về hưu và sống đến cuối đời ở San Francisco bang California nước Mỹ. 10 năm sau khi Ho Feng Shan qua đời năm 1997, thể theo nguyện vọng của ông, gia đình đưa hài cốt của ông về thành phố quê hương Ích Dương thuộc tỉnh Hồ Nam, Trung Quốc.
Ho Feng Shan viết trong hồi ký: "Nhìn thấy người Do Thái quá bất hạnh nên lòng trắc ẩn nổi lên là lẽ tự nhiên, nó bắt buộc tôi phải giúp những người này".
Tháng 7/2000, Israel ban tặng danh hiệu "Nhân vật Đạo đức trong số các Quốc gia" - một trong những danh hiệu cao quý nhất của Nhà nước Do Thái - cho Ho Feng Shan "vì sự can đảm đầy tính nhân đạo" của ông.
