Mấy lần tôi gọi điện cho Sông Thao con gái ông đang làm biên tập ở NXB Kim Đồng để hỏi chuyện. Sông Thao bảo kỷ niệm về bố thì nhiều nhưng cô nhớ nhất là vào đại học rồi mà còn được bố mang thước, bút chì kẻ dòng cho cuốn vở học sinh của cô.
“Dạo đó vở học sinh được đóng loại giấy 5 hào 2 xu, không lề. Đang thiu thiu ngủ thì nghe sột soạt, nhìn ra thấy bố em lục tìm mấy cuốn vở mới đóng mang ra kẻ lề. Những lần em ốm, bố thường ngồi bên cạnh. Nhiều khi bố ngồi viết vẫn cho em ôm ngang lưng ông, thật ấm áp. Em cứ ôm lưng bố như thế mà ngủ. Bố thường dẫn chúng em đi xem phim, tỷ mẩn cắt móng tay cho con. Bố là tấm gương cho con cái về lao động cần cù không biết mệt mỏi. Cuộc đời ông là bài học cụ thể, sinh động nhất về tính tự lực vươn lên, sức sáng tạo vô tận, tự mình làm nên sự nghiệp …” – Sông Thao tâm sự, và kể bố cô lấy các địa danh ở Phú Thọ đặt tên cho các con: Đan Hà, Đan Thanh, Sông Thao…
“Năm 1948 sinh cháu Đan Hà, tôi mới đôi mươi. Lúc sinh ông ấy không ở bên, chỉ kịp lên bờ hỏi con gái hay con trai rồi đi. Ông ấy đi công tác với Tố Hữu. Mấy đứa sau cũng thế, một mình tôi gánh vác chăm nom đằng đẵng bao năm trời nơi tản cư kháng chiến. Một lần có người đến tận nhà mách, ông Tô Hoài có con với người khác đấy. Tôi bảo càng tốt, có người đẻ hộ…”- bà Nguyễn Thị Cúc năm nay đã ngoài 90 tuổi vợ nhà văn tâm sự trên một tờ báo.
Bà Cúc, cũng như nhiều bà mẹ Việt Nam đã tần tảo nuôi con, lo mọi việc cho chồng trong những năm gian khổ, những năm chiến tranh, những năm Tô Hoài phải xa nhà kháng chiến.
Ngoài 20 tuổi, ông xuất bản Dế Mèn phiêu lưu ký nổi tiếng. Ngoài 80 ra mắt tiểu thuyết Ba người khác chấn động dư luận. Ngày còn đi học ở quê tôi đọc gần như thuộc lòng Dế Mèn... Cho đến tận bây giờ còn nhớ như in những bài học rút ra từ anh chàng Dế Mèn dại dột mà kiêu hãnh. Những nhân vật sinh động gắn liền với trí tưởng tượng của tuổi thơ tôi. Tôi đến với văn chương có lẽ cũng bắt đầu từ những nhân vật như thế.
Trong các bài viết về ông, tôi thích nhất bài của GS Nguyễn Đăng Mạnh. Theo Nguyễn Đăng Mạnh, Tô Hoài là nhà văn của đời thường, nhà văn phong tục kể những chuyện đời thường, những chuyện gắn với lề thói, phong tục Việt Nam rất tài tình. Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng người ta nói Nguyễn Tuân là nhà văn của giang hồ xê dịch, thực ra Tô Hoài mới là người đích thực giang hồ xê dịch. Tô Hoài giang hồ xê dịch không phải chỉ để xê dịch mà để quan sát, lắng nghe, thu nhận, để viết. Ông đi khắp đất nước, đi ra thế giới và nơi đâu ông đến đều có trong tác phẩm của ông .
Vốn sinh ra trong một gia đình bố là thợ thủ công, một gia đình nghèo khổ, bản thân Tô Hoài từng làm rất nhiều nghề kiếm sống, nhiều lúc thất nghiệp. Những hồi ức trong Cỏ dại cho thấy một linh hồn bơ vơ, một tuổi thơ như cỏ dại. Trò chuyện với con gái ông, tôi hình dung rằng ông chăm sóc, dạy dỗ các con cũng tỷ mẩn, nhẹ nhàng, tinh tế như khi viết văn vậy.
Ông tả “Cung cúc như gà chạy mưa”, “Lơ láo như mắt vịt”, “Ngơ ngác như mặt ngỗng”, “Đời xám như cái mào gà”, “Vầng trăng trắng bệch như cái mẹt bánh đúc”, “Ông trăng đêm ấy đỏ như miệng con mèo gào rồi lặng ngắt”, “Cuộc sống trong ao mà những con chẫu chàng thỉnh thoảng ngoi lên mặt nước, đờ đẫn nhìn theo mấy cái bọt mình vừa thở”…
Ai cũng hiểu rằng ông không chỉ là nhà văn của đời thường, của tuổi thơ chúng ta, của những gì mà tuổi thơ có thể hiểu được một cách sinh động, cụ thể, thấm vào máu thịt… Đó phải chăng cũng là những bài học đầu tiên, sinh động nhất trước hết dành cho bạn đọc nhỏ tuổi và sau này là để cho các con ông khi tiếp xúc với thế giới xung quanh…
Từ Dế mèn phiêu lưu ký đến Ba người khác, Chiều chiều, Vợ chồng A Phủ... Tất cả các tác phẩm của ông, thiển nghĩ đều thấm đẫm tính nhân văn cao cả, đều trung thực, hướng đến con người. Dù bất cứ đâu, trong hoàn cảnh nào con người phải được sống đúng với bản chất của CON NGƯỜI, đó cũng là điều mà ông đã dạy các con, cháu mình…
