Cuối thập niên 30, lứa thanh niên có học, phần đông là học trò cụ giáo Tạ Đình Giáp làng Đại Định ở trường Kiêm Bị đã tham gia cuộc vận động dân chủ 1936-1939. Một số thanh niên làng Đại Định ra Hà Nội đã tiếp cận được tư tưởng của Đảng. Những người này đã tiến hành tuyên truyền cách mạng. Nhiều người trở thành các nhân tố mở đường cho phong trào, chuẩn bị cướp chính quyền ở địa phương.
Ông Tạ Đình Đề là “hạt nhân lãnh đạo” phong trào hồi đó, chỉ huy đoàn quân khởi nghĩa của 8 thôn nhất tề kéo lên Bình Đà. Toàn bộ huyện lỵ Thanh Oai về tay cách mạng. Sau này, ông gia nhập lực lượng điệp báo Thành Hà Nội của tướng Hoàng Sâm.
… Trên lối đi là một người đàn ông dong dỏng, trắng trẻo lễ phép chào cụ Đề. Bữa trưa ấy, tôi ngồi kề gần anh – người cháu ông Đề mà ông nói đang làm ở Văn phòng Phủ Thủ tướng (sau này là Văn phòng Chính phủ). Ấy là anh Tạ Đình Thính.
Chợt ngộ tận trời Tây
Thời điểm ông Đề bị vu tội tham ô bị bắt và ra tòa năm 1976 (chuyện ấy tác giả bài này cũng đã từng tốn nhiều bút mực), anh cháu Tạ Đình Thính đang là nghiên cứu sinh (khi ấy là PTS) ngành kinh tế thống kê tại Tiệp Khắc.
Thời gian ở Tiệp, Tạ Đình Thính chợt bừng tỉnh nhiều điều.
Trong chương trình học, Tạ Đình Thính phải đến thư viện Quốc gia Praha để tham khảo tư liệu. Vốn mê thích văn học, anh chàng xiết bao ngạc nhiên khi tình cờ một hôm lạc bước vào phòng đọc có tên là Đông Nam Á.
Trời đất, có bao nhiêu là sách hay. Mà tinh những cuốn hồi ở trong nước, Thính mới nghe chứ chưa bao giờ thấy chứ đừng nói gì đến đọc. Nhưng ở đây có tất. Những Hồn bướm mơ tiên, Nửa chừng xuân, Đoạn tuyệt, lạnh lùng… Tại phòng đọc Đông Nam Á này anh được tiếp cận thoải mái với những An Nam tạp chí, Đông Dương tạp chí Nam Phong, Thanh Nghị, Phong Hóa, Ngày nay, Tự lực Văn đoàn, Tao Đàn… Có cả những ấn phẩm thời kỳ CCRĐ, Nhân văn giai phẩm… Tìm hiểu thì được biết, sở dĩ có nguồn sách báo tư liệu phong phú này là do mấy vị thương nhân của Hãng giày Bata là đại diện chi nhánh tại Việt Nam các nhiệm kỳ lần lượt tha về. Là thương nhân nhưng cũng kiêm luôn là những nhà văn hóa, sứ giả văn hóa. Họ không hưởng một mình mà cúng tất cho Thư viện quốc gia Tiệp!
GS Milan Kovaschka là người hướng dẫn luận văn cho Tạ Đình Thính. Vị GS này từng là đại diện của Tiệp Khắc ở LHQ, sau đó là Giám đốc UNDP tại Châu Phi. Thày cũng là bạn thân của GS Otasisck, nhà cải cách hàng đầu của Tiệp Khắc từ những năm cuối 60 đầu 70 thế kỷ trước. Một điển hình bi kịch của những người dậy sớm! Bởi ông đã nhận ra khuyết tật của mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung và đề xướng không mệt mỏi mô hình kinh tế thị trường (mới ở mức sơ khởi) để cứu nền kinh tế nước Tiệp. Vì quan điểm đó mà GS Otasisck bị mất hết các chức vụ quản lý. Nhưng còn may ông không bị đối xử quá tệ. Sách của ông vẫn còn và ông thành GS thỉnh giảng ở nhiều trường đại học phương Tây.
Tạ Đình Thính được GS. Milan Kovaschka hướng dẫn viết luận án Phó TS với cái tên "Phương pháp lập bảng cân đối kinh tế quốc dân tổng hợp thống kê". Đại để là phương pháp tính toán các chỉ báo dựa trên mô hình kinh tế nào và vấn đề so sánh giữa các nền kinh tế (giữa các nước - so sánh quốc tế).
Chàng sinh viên họ Tạ từng thấm nhuần cùng ám ảnh quan điểm về thống kê học của nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung của các tay tổ Xô Viết. Hào hứng bắt tay vào Luận án. Viết được mấy chục trang, anh hăm hở mang trình thày. Thính bất ngờ khi thấy thày chỉ lướt qua và thảy vào ngăn kéo! GS lẳng lặng đưa cho 6 cuốn sách trong đó có của Otasisck và của chính ông. Những sách ấy toát yếu cùng thấm đẫm quan điểm kinh tế thị trường… Thày Milan Kovaschka quán triệt cho anh nghiên cứu sinh người Việt rằng phải dựa vào đó mà xây dựng mô hình thuật toán để tính toán.
Những ngơ ngác bỡ ngỡ dần được nghiêm ngắn lại bởi tính logic và khoa học của vấn đề. Đại để nền kinh tế kế hoạch chia nền kinh tế thành "sản xuất vật chất và phi sản xuất vật chất" và chỉ tính hàng hóa dạng vật chất để hình thành tổng sản phẩm xã hội và thu nhập quốc dân. Còn các nước phi XHCN thì căn cứ vào lý luận hàng hóa và dịch vụ của kinh tế thị trường để tính toán.
Thày Milan Kovaschka kiên nhẫn lái cho anh sinh viên Việt thông minh phương pháp tiếp cận vấn đề mới. Cụ thể là việc hoàn thành luận án trên nền tảng lý thuyết kinh tế thị trường.
Luận án đạt điểm tối ưu. Hăm hở về nước. Tất nhiên là ở vị trí nhân viên thơ lại Văn phòng Phủ thủ tướng, anh cán bộ khoa học trẻ Tạ Đình Thính, thời kỳ đó phải suốt ngày nghe các “cụ” phê phán về những mặt cùng những khía cạnh ngang trái của quan điểm kinh tế thị trường.
Tại Văn phòng Phủ thủ tướng, Tạ Đình Thính được phân công trong tổ thư ký và sau đó là phụ trách một Vụ tổng hợp. Nghe là chính. Anh biết quan điểm khách quan khoa học của những ông thày có đầu óc đổi mới của mình bên Tiệp chả dễ gì ngày một ngày hai được thực thi và có ngay sức sống ở thời buổi bao cấp khốn khổ! Nhưng Tạ Đình Thính nhiều lúc thấy mình lạc lõng thậm chí hoang mang. Nhất là thời điểm có Đoàn chuyên gia Xô Viết sang Việt Nam. Nhân có bài viết của một GS chỉ mới nêu ra vài nét cái khuyết tật của kinh tế kế hoạch và đề xuất mô hình kinh tế thị trường (dù còn rất sơ khai) mà bị Đoàn chuyên gia phê phán là "Chủ nghĩa xã hội thị trường" sẽ phá nát Việt Nam và đề nghị không nên phổ biến bài báo này.
Những cuộc tranh luận khi âm thầm khi nảy lửa khi công khai lúc bí mật (trong phạm vi hẹp) về kinh tế thị trường và kinh tế kế hoạch đã đem đến cho lứa cán bộ trẻ ham hiểu biết và cổ vũ cái mới những góc nhìn mới như Tạ Đình Thính. Họ không cô đơn vì họ biết trong đội hình cấp cao (một số Bộ trưởng, thứ trưởng, một số chuyên viên…) và cả siêu cao (có Phó thủ tướng, Trưởng Ban Đảng) nhiều người có đầu óc tư tưởng đổi mới. Tất muốn cựa quậy để vượt thoát cái lồng kìm hãm sức sản xuất và cái mới được bung ra. Nhưng khá là cam go và chả phải dễ dàng đạt được và thắng thế. Nhưng thực trạng đó lại là tiềm năng là cơ sở của những đổi thay. Nên lứa cán bộ chuyên viên như Tạ Đình Thính càng thấm thía khi được chứng kiến những thời điểm chín muồi, cái mới cái khoa học tiến bộ đã thắng thế như Chỉ thị khoán 100. Như sự kiện tiếp cận với thực tế ở các tỉnh phía Nam Tổng Bí thư Trường Chinh mới dứt khoát với trào lưu Đổi Mới!
Dạng như Tạ Đình Thính có lẽ cần cho một số VIP? Nên nhiều năm liên tục, ông chuyên viên họ Tạ này hết là Vụ trưởng bên Tây Hùng Vương (Văn phòng Chính phủ) lại Vụ trưởng tiếp bên Đông Hùng Vương (Văn phòng T.Ư Đảng). Thời điểm năm 1997, tôi còn thấy Tạ Đình Thính được chọn vào nhóm nghiên cứu đặc biệt. Thành viên nhóm này là những tên tuổi như Nguyễn Đức Bình, Nguyễn Phú Trọng, Tô Huy Rứa, Phạm Chánh Trực, Trần Đình Thiên… Phụ trách là GS Nguyễn Đức Bình. Nhiệm vụ của nhóm là bàn về đảng viên làm kinh tế tư nhân.
Khiếu viết lách
 |
NCS Tạ Đình Thính và GS Milan Kovaschka |
Nhiều lần ngồi với Tạ Đình Thính, cứ mang máng cảm giác dường như từ vô thức, ông cháu Tạ Đình Thính này đã chịu ảnh hưởng lây lan từ người chú Tạ Đình Đề? Tít những năm xa lắc lơ thời bao cấp bịt bùng khốn khó đã manh nha rồi thường trực cái máu kinh tế thị trường? Ông chú Tạ Đình Đề, Xưởng trưởng Cao su Đường sắt đã hào phóng mạnh dạn thu nạp sử dụng người lao động chẳng hề đe nẹt săm soi họ từng đào ngũ, ở tù ra miễn họ có tay nghề làm việc chăm chỉ. Việc khoán sản phẩm đến tận tay người lao động của ông Đề đã từng khiến ông rước họa. Rồi gì nữa, cái máu hay là phản xạ phản biện, nói thẳng nói thật. Nhưng Tạ Đình Thính có hơi khác ông chú của mình. Là chỉ khi hưu ông mới nói. Và nói theo cái cách của mình!
 |
Ông Tạ Đình Thính |
Những cuộc nghe liên miên. Những ghi chép dầy cộp của thân phận thơ lại. Những tập tài liệu được giải mật. Dằng dặc các cuộc gặp gỡ đủ mọi đối tượng từ các VIP đến cô văn thư anh đánh máy. Lại có khiếu viết lách. Nên 2 tập cuốn Chắp nhặt dông dài gần 2.000 trang của ông do NXB Hội Nhà Văn in đã rất bắt mắt bạn đọc. Công luận nhiều người coi đó là cuộc bạch hóa lịch sử hiếm hoi. Nhưng tôi mạo muội cho rằng biên chép (không phải là thấy gì ghi nấy, nghe chi kể nấy hoặc là sản phẩm của thứ báo chí uốn éo nào đó) của một người viết có nghề may mắn được can dự vào những sự kiện hiếm hoi biết chọn lựa, biết vượt thoát lên sự kiện đã làm nên một cuộc chơi lớn của Tạ Đình Thính. Chẳng phải bây giờ tiểu thuyết hay sách ở dạng tư liệu đang có vẻ lên ngôi đó sao?
 |
Tác phẩm của Tạ Đình Thính |
Vậy nên dông dài… là cái cách nhún mình khiêm nhường. Là cái cách để Tạ Đình Thính can dự vào sự kiện và thời cuộc một cách có trách nhiệm. Các cuốn như Làng tôi, Tạ Đình Đề sáng nhân cách, Nợ đời… là những kiểu dông dài và can dự như thế!
Bút lực của ông lão sắp 80 Tạ Đình Thính như đang hồi vượng? Thú thực ngồi với ông khó dứt được những thứ dông dài? Như hôm chuyện về tình bạn giữa ông thày giáo dạy Địa lý ở trường cấp 3 Thường Tín năm xa từng là bạn học ở Trường Sư phạm Ba Lê với Bernard de Lattre de Tassigny, con trai De Lattre de Tassigny danh tướng, anh hùng Pháp quốc nhưng bất lực ở Việt Nam.
Chuyện Bernard sang tòng chinh trong đội quân lê dương phụ trách đồn binh Chùa Non Nước. Những cuộc thăm thú qua lại giữa đồn trưởng Non Nước và đồn trưởng Hà Hồi Thường Tín chính là cái ông thày dạy môn Địa sau này… Rồi anh con trai Đờ Lát bỏ mạng trong một trận đánh và ông bố phải tức tốc đưa xác con mình về Pháp ra sao…
Cũng mong cho cái chứng cao máu đỡ hành ông.
