> Đón nhận bằng công nhận Di tích quốc gia Trường Lũy
 |
Tiêu biểu như di tích Thiên Xuân, Khánh Giang, Rùm Đồn, đèo Chim Hút (xã Hành Dũng, huyện Nghĩa Hành). Một số đoạn lũy tiêu biểu như lũy Trà Sơn, Trà Xuân, Trà Bình (huyện Trà Bồng), Nghĩa Thắng, Nghĩa Thuận (huyện Tư Nghĩa), Ba Động (huyện Ba Tơ).
Trường Lũy chạy dài gần hết chân dãy Trường Sơn Đông được xây bằng đất đá xếp chồng lên nhau. Chiều cao trung bình của lũy là 2m, các đồn phần lớn có hình chữ nhật, mỗi cạnh dài từ 25-30m, tường cao 4m.
Dưới chân núi Nứa, thuộc thôn Thiên Xuân, xã Hành Tín Đông, huyện Nghĩa Hành, cách TP Quảng Ngãi 45 km về hướng Tây còn lưu lại dấu tích một ngôi làng cổ của người Việt xưa rất độc đáo và dãy trường thành bằng đá nối các dãy núi liền nhau.
Làng Thiên Xuân là nơi sinh sống của hơn 40 hộ dân trên lưng chừng núi với đầy đủ các thiết chế của ngôi làng cổ cách nay khoảng 400-600 năm.
Không biết tự bao giờ, người dân Hành Tín (huyện Nghĩa Hành- Quảng Ngãi) đã truyền nhau câu nói về bốn thôn:
Bất vãn Long Bình điền
Bất thú Phú Thọ thê
Bất giao Nhơn Lộc hữu
Bất ẩn Thiên Xuân khê
(Tạm dịch nghĩa:
Không nên đến ruộng thôn Long Bình,
không nên lấy vợ thôn Phú Thọ,
không nên kết bạn với người thôn Nhơn Lộc
Không nên ở thôn Thiên Xuân).
Anh Năm Cung- Bí thư Đảng ủy xã Hành Tín Đông giải thích: Ngày xưa, ở thôn Long Bình do ruộng lúa bờ rất hẹp, sợ trâu bò ăn phá nên người làm ruộng thường lấy cây gai găng -một lọai cây có gai dài và nhọn, đắp bùn làm bẫy chông.
Ở Phú Thọ có một cái giếng làng xây bằng đá từ xưa để lại. Cả làng dùng chung nước giếng, nên không biết làm sao mà các cô gái lớn lên rất xinh đẹp, nhưng lấy chồng xứ khác, làm dâu chỉ vài năm, vài tháng lại bỏ về Phú Thọ. Nên cả vùng này chỉ có người đến ở rể chứ không rất hiếm gái theo chồng.
Cũng theo lời các cụ cao tuổi, “bất giao Nhơn Lộc hữu” là vì xưa kia quan niệm người ở thôn Nhơn Lộc lòng dạ thường dễ thay đổi, không đáng tin cậy, không nên kết giao bằng hữu.
Làng cổ Thiên Xuân rộng khoảng 2 cây số vuông, toàn bộ ngôi làng được vây bọc bởi hệ thống thành lũy (không có hào) bằng đá xếp chồng lên nhau rất vững chãi. Mặt thành rộng 1 mét, cao từ 2,5 mét đến 3 mét, chồng đá dạng tổ ong lên.
Dạng thành lũy này có thể sử dụng rất tiện lợi trong chiến đấu và bảo vệ tài sản con người, ngăn chặn sự tấn công xâm nhập của các loài thú rừng hung dữ. Bên trong, mỗi hộ gia đình sở hữu một ô vuông khoảng 200m2, các bậc tam cấp lên xuống dát bằng đá nhẵn rất đẹp mắt.
Bên ngoài lũy đá ngày trước trồng rất nhiều tre gai dày đặc. Tương truyền quanh vùng núi Nứa, núi Dâu dọc thung lũng sông Vệ ngày xưa có nhiều cọp dữ. Hàng ngày người dân xuống đồng, chiều rút về trên núi.
Ông Hồ Trọng Tấn, 85 tuổi, nhận mình là con cháu đời thứ 6 của họ Hồ dòng dõi Hồ Qúy Ly vào đây sinh cơ lập nghiệp. Làng Thiên Xuân có bốn tộc họ Nguyễn, Hồ, Lê, Đoàn là những họ tiền hiền khẩn hoang lập làng.
Có thể sau sự kiện vua Chămpa chiếm lại Chiêm Động và Cổ Lũy Động nhân nhà Minh (giặc Ngô) xâm chiếm Đại Việt, nên những cư dân gốc xứ Thanh Nghệ bị kẹt lại, và họ đã lập làng ở vùng đất bán sơn địa này.
Câu nói “bất ẩn Thiên Xuân khê” còn được đọc là “bất ẩm” vì từng xảy ra đại dịch bệnh do nguồn nước nhiễm độc. Anh Chín, cán bộ xã Hành Tín Tây kể lại chuyện bi thương từng xảy ra trong làng cổ: Hàng năm vào dịp Tết Trung Thu, tục làng cho phép giết bò làm thịt chiêu đãi các cháu thiếu nhi. Có lần do bất cẩn, lấy đầu đạn ca-nông chụm lại ba quả làm ông Táo bếp. Đạn pháo nổ khiến nhiều người thiệt mạng, nên từ đó làng không tổ chức tục lệ này nữa.
Độc đáo nhất là nước được dẫn về làng bằng dòng suối nhỏ dài hơn cây số, bên dưới được xếp bằng đá cuội, chồng lên nhau ngay ngắn và đẹp mắt tạo ra hệ thống dẫn thủy độc đáo, vừa chống xói lở, vừa “lọc" được tạp chất.
Làng cổ Thiên Xuân còn nhiều bí ẩn cần được trả lời. Trước mắt cùng với thành lũy vừa được công nhận di tích quốc gia, di tích bác sĩ Đặng Thùy Trâm (Đức Phổ), rừng núi của du kích Ba Tơ, Cổ Lũy Cô Thôn (Sơn Tịnh), làng cổ Thiên Xuân đáng để dừng chân khám phá.
